martes, 25 de diciembre de 2007

Un poeta de Redes (Ares)

GUILLERMO CARBALLO PORTA
Aínda que sabemos que na Revista núm. 1 “A Tenencia”, da Agrupación Instructiva de Caamouco aparece un artigo sobre este poeta, e quizá haxa moitos mais, vamos a facer mención a un artigo publicado os poucos días do seu óbito no ano 1982.

No xornal “La Voz de Galicia” do día 4 de Xuño de 1982, “Raxeira” dende Pontedeume falaba do falecemento, poucas datas atrás de Guillermo Carballo Porta.

Dicía que fora un bo galeguista e que tivera que fuxir con moita presa da súa terra para se salvar, como lle acontecera a moitos mais.

Foi emigrante en Cuba, ande fixo moitas e boas amizades, e aínda da hoxe, o cabo de moitos anos, as seguía mantendo e alentando coas remesas de traballos seus, colaborando nos xornais que estes amigos cubanos dan o prelo, hoxe en Miami.

Máis tarde, emigrado, coa súa familia, viviu en Barcelona, o Pisa, o que moitos coñeciamos como o «embaixador» o poeta de Redes. ¿E quén non pasaría por alí, polo seu lar, sen ter unha pequena paraxe?
Mariñeiros, da mercante, en ruta: enfermos, camiño dalgunha clínica barcelonesa; e outros moitos que de calquera xeito tiñan relación co seu traballo de axente comercial (representaba moitas marcas comerciais galegas). Alí atopábase o consello, a axuda que naquel intre necesitábase, Pero non moitos sabíamos que era poeta.

As poesías diste amigo son un fel reflexo do seu sentir galego. Aínda que el non quixera, non podería negar que todas elas mostran os sentimentos propios dun ser desta terra: saudade, morriña, medo, lembranzas da nenez, e porque non ledicias as veces.

Os currunchos da comarca de Redes, Ares, Pontedeume, Caamouco, as súas praias, montes, romarías, etc., tiveron neste home o seu cantor. E quizais que un dos meirandes defectos de Carballo, foi o ser sinxelo e nada creído do seu traballo. De aí ven que a súa poesía sexa moi popular e o alcance de calquera, desa crase que chega o fondo da alma, Non sei da súa vocación denantes de coñece-lo, pro si sei, que se nono foi; errou a súa carreira non sendo mariñeiro. As lanchas, e o mar son as verbas máis repetidas no seu facer.

Ollar a poesía de Carballo e olla-lo a el. Analíza-la e encontrar o seu velliño corazón dentro dela.

A derradeira delas, páresme, foi feita para encher unha publicación para Miami, e tratábase sobro da noite boa.
O seu labourar non foi académico, nin de dicionario, senón autodidacta baseado nunha mestura de verbas galegas, casteláns, xiros cubanos e as veces da terra onde vivía e que lle deu a mantenza. Así deixou prosa e poesía en galego e en castelán.

Os programas de radio galega en Barcelona tamén contaron coas súas achegas literarias, e así moitos sábados pola mañá podíanse escoitar os seus poemas na «Galicia esquina verde de España” que unha emisora espallaba nun programa abdicado os galegos en Cataluña.

E grande o monllo de títulos: «Miña ría de Ares», «El mar que baña mi pueblo», «A navegar fun un día», «Hoxe son as virtudes”, «Espéreme alá arriba», «Churrusqueira miña», «Pontedeume en noite de lúa clara», «Miña Virxe das Virtudes», «El amor y la mar é a rosa da ilusión», «A praia da Madalena», e moitas máis que encherían un libriño de poemas.

¿E por qué non se podería recolleitar todo o seu traballo nun folletiño? Sería a maneira de ter constantemente a súa obra, e tamén sería unha regalía para todos aqueles que, aínda que o coñeceron, non chegaron a ollar a súa vena inspiratoria: xentes de Redes, Ares, San Martiño, etc., e tódolos aqueles que o coñeceron na emigración, tanto en España como na América.

Unha pequena mostra do seu facer, sen academicismos, sempre natural, e chegando o corazón, e a que abdicou despois dunhas vacacións, que tanto o azoaban, e facían rexurdir, a súa terra de Redes:
«Al pasar de nuevo por mi tierra / en mi pecho renace la esperanza / recuerdos del pasado, que se avivan / y el corazón que late más de prisa / ¿Es la morriña o el amor al rincón / que se ha dejado? / Pienso... que es algo que se ha amado / y quieras o no, jamás se da por olvidado”.

Un dos seus máis fortes anceios era ter o derradeiro acougo na súa terra. Fai pouquiños días sorprendeunos a súa morte, os setenta e sete anos. O seu corazón tan velliño e tan delicado volteou a lle dar outro susto, os que el xa estaba tan afeito, e esta vez foi dunha maneira fatal.

Quizais para que se cumprise o que el escribiu, facía algún tempo, así sucedeu.

«E a miña compañeira / e quen me alenta na vida / por min sofre cando eu sufro / si estou contento sospira.

Quixera ser o primeiro / que se fose para o outro mundo / e a miña veira a puxeran / no seu sono máis profundo».

Aínda que non foi no currunchiño de Redes, polo que el sospiraba tanto, arestora xa ten o acougo en Galicia, en Vicedo – Viveiro.

Que estas liñas vaian como unha pequena homenaxe e unha triste lembranza da súa persoa, e da súa obra. E para súa familia uns desexos de resiñación, o tempo que axuntamos os nosos pregos os dela.

martes, 13 de noviembre de 2007

CHANTEIRO Y SU SANTIÑA


DIVAGACIONES NOSTALGICAS
Rompía el pletórico oleaje mostrando la blanca y delicada espuma que lame la ribera, cuando el experto patrón de la lancha motora consiguió desembarcarnos, cerca del arenal chanteirés, sobre un enorme y áspero peñasco encima del que pudimos hacer pie, no sin ciertas dificultades.
Luego, a través de un sendero de pescadores, ganamos el camino de Salgueiras donde un poco más adelante nos esperaba un taxi que previamente habíamos contratado para nuestra visita.
.
Ya desde el improvisado desembarcadero divisé, entre tanto paisaje quemado, la inconfundible estampa, aún bien grabada en mi memoria, de la fachada de la ermita de la Santiña mirando al mar. ¡Que decisión tan arriesgada, pero tan estética y hermosa, la de culminar este frontal principal del viejo templo gótico con un campanario barroco! Y, tambien, mirando hacia la ribera, un poco más allá de donde habíamos desembarcado, pude pintar en mi imaginación, sin dificultad alguna, el viejo embarcadero de madera del que tuve cabal noticia en mi juventud. Parece, según mis referencias, que su último servicio pudo ser cuando por allí se recibían materiales y armamento para artillar la recién construida batería de costa de Salgueiras. Pero aquel artilugio que ahora concibo se remonta a muchos años atrás ya que hay constancia histórica de navíos chanteireses con tripulantes, paisanos nuestros, que comerciaban por mar, y tambien se utilizaban para este tráfico mercantil, desde aquí, los veleros inglesas que traían peregrinos, cuando emprendían su singladura de retorno.
.
Hoy que tan de moda vuelve a estar la peregrinación jacobea, hay que decir, para dejar una referencia a los estudiosos, que Chanteiro fue un privilegiado lugar de desembarco y desde aquí, posiblemente desde aquel muelle artesano de madera que yo me imagino ahora, arrancaba un ramal que seguía el llamado camino real. En el mas antiguo mapa de la ría de Ferrol que se conoce, el realizado por el veneciano Andrea Corso en el año 1498 ya aparece en Chanteiro un hospital templario que unos quieren localizar en el cercano convento de Montefaro pero yo prefiero verlo, ¿por qué no? al lado de la ermita fundada por O Bó, dentro de su pequeña abadía. La misma carta localiza otro hospital en la cercana parroquia de Franza y lo da, tambien, como dependiente de Montefaro.
.
Abordamos el taxi en aquel lugar en que antaño hubiera una fuente de fuerte caudal, de frescas y cristalinas aguas, muy amurallada en perpiaño y cuidada como corresponde a su importancia, puesto que era utilizada por las naves propias y de fuera para hacer aguada. Hogaño nada queda de aquel precioso manantial que aparece cubierto de maleza y yo pienso que más que maleza, lo que lo tapa es la desidia de los que tienen la obligación de velar por estas pequeñas cosas que tanto significan dentro del patrimonio de un pueblo.
.
Antes de sentarme en el auto, recreo mis fatigados ojos, que parecen recobrar vista perdida con la familiar estampa, contemplando en la cercanía el campanario de la pequeña ermita que la hora vespertina de este día de septiembre pinta de un indefinido color ocre que más bien parece oro viejo y resalta el bronce pizarroso de sus dos campanas. ¡¡Que real belleza!!
El taxi nos trasladó hasta el propio atrio tan conocido por mí. Nada mas apearnos, olores y sonidos llenaron mi ánimo y me sumieron en una profunda y temida emoción. Siempre pensé que tiene que haber un no sé que en la atmósfera de este primitivo lugar que estimula a uno y le hace sentir el suelo bajo los pies en comunión con las otras pisadas que allí fueron desde los primeros tiempos.
Percibimos unos murmullos y, acercándonos hasta la abierta puerta del templo, pudimos apreciar que unas cuantas personas hacían la novena repitiendo aquellas oraciones tan viejas y musicales que en mis tiempos aprendí de memoria. No oficiaba sacerdote ni acólito. Era una mujer quien dirigía los rezos. Y pensé yo, Virgenciña querida, que durante seis o siete siglos, todos los días del año, uno a uno y a estas mismas horas, se elevaron en tu ermita los solemnes latines de vísperas con la participación de no menos de media docena de franciscanos y de los devotos que los acompañaban. ¡Y hoy, ni un solo cura!
.
No entramos en la capilla ya que estaba repleta de fieles y me pareció mejor calmar mi incontenible emoción en el exterior. ¡Tiempo habría para dar gracias en la misa mayor del domingo! Paseamos sobre la fina hierba que casi no crece y vimos que la composición tallada sobre la puerta principal todavía luce aquel arreglo, improvisado con argamasa, que creo recordar procede de los años cuarenta del siglo pasado. El rosetón abierto un poco mas arriba carece de la bellísima vidriera que yo le recordaba. Es una pena y tambien lo es que la cruz flordelisada que culmina el ábside se haya roto hace unos años y continúe en tal estado. Este abandono exterior pone de manifiesto la falta de dinero o la ausencia de quien lo pida, aunque creo que lo peor del bello atrio es la reparación del murete de piedra frente a la fachada del campanario realizado de forma chapucera y con cemento. Eché de menos el primitivo muro, posiblemente menos sólido, pero cubierto de vieja vegetación a tono con este lugar sagrado. Desconozco quien debe velar por el patrimonio histórico-religioso, pero apostaría que la curia compostelana desconoce este asunto, ¿verdad, querido Doctor Cerqueiro?
.
Cuando la novena concluyó, con el canto de la Salve en cuyas voces pude percibir el característico tono de las personas mayores con preponderancia femenina, una vieja enlutada, que salía con prisa, nos indicó que antes de estos rezos se había oficiado la Santa Misa. Parece ser, según nos dijo, que el señor párroco de Ares que, al parecer, es el encargado de la parroquia de Cervás no dispone de mas tiempo. Y, en efecto, recordé, que en el momento en que nosotros llegamos al atrio un joven abandonaba el lugar a buen paso encaminándose a un coche particular que lo esperaba con el motor en marcha. ¡Malos tiempos para esta vieja parroquia sin su propio pastor de almas!
.
Los asistentes se fueron dispersando y nosotros aprovechamos para visitar el interior del templo donde me complací informando a mis acompañantes de las características del mismo. El recinto sagrado ha sufrido pocas variaciones desde mis tiempos: hay un altar de piedra, de frente como manda el canon, y tras él se levanta una pétrea columna, muy sencilla, para sostener la imagen. Hay luz eléctrica y han desaparecido los púlpitos de granito y los exvotos marineros. Luego, otra vez en el atrio, después de que aquella joven morena cerrase la puerta tras nuestro agradecimiento por la espera, intenté enseñar a mis viajeros la fuente de la Santa. Vano intento ya que la pequeña distancia a recorrer aparece cubierta de maleza. Tampoco pudimos ver, ni el lugar donde la tradición dice que se apareció la virgen y que mis paisanos tenían por sagrado, ni aquel otro, aquí mas arriba, donde de niños nos complacíamos taconeando el terreno con nuestros pies pues sonaba a hueco. Y siempre pensábamos en el tesoro escondido, seguramente encantado, aunque el único que veía al enano guardián vestido de vivos colores, era yo, y esto tengo que decirlo.
.
La gentil moza que se demoró con nosotros para cerrar el templo nos indicó que la fuente está allí, pero no se puede llegar a ella. En cuanto al supuesto lugar de la aparición quedó dentro de una finca privada y no es visitable. Cosas de la vida.
Por cierto que antes de que esta damita se alejase me pareció reconocer en sus bellas formas a otra jovencita de mis tiempos, allá en Pedrachá. Quizás ésta fuese descendiente de la otra, pero no quise preguntar para no abrir otros recuerdos...
.
Antes de subir de nuevo al taxi me fundí en un fuerte abrazo con uno de los dos árboles que quedan en el "adro" y tuve que explicar a mis sorprendidos compañeros que era lo menos que podía hacer por ellos. Al comienzo fueron cuatro y los dos que quedan están a punto de cumplir un siglo. Según me contaron hace tiempo, los cuatro iniciales fueron plantados por los niños de la escuela en la primera fiesta del árbol que se celebró en Chanteiro, que muy bien pudo ser en el año 1913. Salimos del atrio e iniciamos un recorrido a muy poca velocidad, en el que fui saboreando, como quien ve una película ya conocida, el contenido de la vieja carretera ahora asfaltada: El molino de Antonio de Coira, desaparecido. El salón "La Palmera" convertido en vivienda. La taberna de la señora Filomena y la de la señora Dolores, cerradas. El "Bar Buenavista" ¡y por Dios que la tenía!, fuera de servicio. Aquí y allá grupitos de personas regresaban de la novena, por esta carretera, y por su caminar y dirección eran de Cervás o quizás tambien de Ares y de Mugardos. Me alegró comprobar que los devotos venían de lejos y a pie, como los romeros que saben del valor de su esfuerzo.
.
Aprovechamos la buena media hora que todavía quedaba de luz y desde Combarro subimos a Montefaro, ya que el taxista nos indicó que podía hacerse en auto esta ruta. Subimos por Leiro arriba y no quise parar en el Monasterio puesto que no era objetivo para esta ocasión. Tal vez otro día. Me dolió comprobar que las dos tascas que tantos años estuvieron allí, al pie del cruce bajo el palio de los añosos castaños, para saciar la sed de caminantes y militares, estuviesen en ruinas y éstas cubiertas de zarzas. Fuimos directos a la cumbre de la montaña y nos detuvimos encima de la abandonada batería de Fonteseca construida sobre la antigua cima. Una de las panorámicas mas majestuosas que puedan mirarse y mas, como en este caso, al ser la puesta de sol. Permanecimos allí, mudos de emoción, hasta que el colorido disco ahogó su brasa por completo, produciendo en su agonía cambiantes colores y extraordinarios matices en las nubes. Nada dije a mis compañeros, pero pensé para mí que bien pudo ser cierto aquello que viene en Vicetto cuando dice que Bruto el Galaico y sus legionarios romanos interrumpieron su ofensiva conquistadora para admirar, desde un lugar cercano a este, como se ponía el sol en el Océano Tenebroso.
Es ya entre lusco y fusco cuando entramos en una moderna posada, cerca de Roibeiras, donde nos proponemos cenar y pasar la noche, aunque yo, antes de ir a la cama, tomo mi pluma y comienzo estas apresuradas notas de las que tengo hecho propósito, aún siendo consciente de cuanto voy a dejar en el tintero.
.
A la mañana siguiente, bien desayunados, nos trasladamos nuevamente a Chanteiro para estudiar el templo con más detenimiento, ya que uno de mis acompañantes es fotógrafo. La aldea despierta bajo el sol otoñal aunque echo de menos el humo de las chimeneas que, cuando niño, se multiplicaba, a esta hora, en blancas columnas que se iban perdiendo en el cielo. En el silencio de la solitaria iglesia me interesó destacar a mi amigo, el artista de la cámara, los elementos decorativos de los desgastados capiteles, minúsculas representaciones que pasan desapercibidas a los visitantes aunque vienen muy estudiadas en aquel libro de Molina Taboada. Tambien en el de Rodríguez Fraiz, dedicado al templo, aunque éste pocas bibliotecas lo poseen y ya es inutilidad el preguntar por él.
.
Sentados en aquel murete del atrio expliqué a mis amigos, al igual que tuve el honor de hacerlo en aquel domingo de finales de mayo de 1949 a nuestro recordado patriarca don Ramón Otero Pedrayo, -¿te acuerdas Toimil?- que cuando aquí es romería, cada lunes de pascua de Pentecostés, venían todos los pendones y cruces de las parroquias, de Ferrol para acá, a hacerle honra a la Santiña y entregarle su flor en cumplimiento de sagrado voto. Votos que los pueblos olvidan pues me informan que ya no hay "memoria histórica" nada más que para algunas y según que cosas. Pues bien, alguien debiera tomar nota de que don Ramón, que no firmó el libro de visitas pero si lo curioseó con gran complacencia, nos indicó su alegre sorpresa al ver que allí se repetían los nombres de dos devotas: Balbina y Basilisa, y con que interés nos interrogó sobre si conocíamos en la feligresía a alguna Balbanera. Tengo para mí que estos nombres tienen que estar inmortalizados en alguna de sus obras.
.
Había convenido con mis amigos que, una vez terminada la visita al templo, me dejarían solo en Chanteiro mientras ellos tenían que hacer no sé que en Puentedeume. Este era el momento tan esperado por mi pues, en soledad y caminando, a mi imaginación nada le cuesta pasar, en brazos de un sueño, a otros tiempos... Tiempos que ¡Ay!, nunca más serán...
.
Frente a la casa del Moreno me detuve unos minutos imaginarios a fumar un pito con Francisco, el ciego, que, como siempre, encontré recostado en el cómaro de enfrente. Quise seguir un camino que él tambien hizo muchas veces con su sella y me acerqué a la fuente de El Cal. Ya no hay sellas en mi aldea. Allí mojé las manos en el caño del manantial durante un buen rato y luego me senté a oír el canto de su chorro en el regato, recordando como otros castaños más viejos, altos y prietos que los de hoy, subían por la lenta ladera en alguno de cuyos claros celebrábamos aquellos "magostos" que a mi y a los que fueron jovenes conmigo tanto nos complacían. Y eso que las mozas no participaban pues tenían el suyo propio. ¡Eran otros tiempos! Y otras formas de acercamiento que serian inconcebibles para los jovenes de hoy. Me acordé de Baltasar, labriego curtido, con casa de abolengo y molino harinero allí mismo. Y luego rememoré el desaparecido Rego de Bouzoa que era el decente inicio de las pequeñas arterias fluviales que cruzan la aldea: El rego se engrosaba con las aguas de las fuentes de Pedrachá, Vigo, Xurxo y la vena de Outeiro con un último y quizá oportuno aporte de la fuente de Pedrameá. Luego estas aguas se convierten, a través de los prados del Redondo y de las Regueiras, en un regato fuerte, alegre, manso y molinero, en cuyas márgenes crece la espadaña y otras hierbas olorosas de desabrochado perfume cuyos nombres y utilidades siempre lamenté no conocer.
.
Por la Cachenería bajé a la Rega recogiéndome en un instante de silenciosa -casi sagrada- vibración, ante el salón de baile que ya no lo es. Mi evocación no fue a los momentos inolvidables de la danza sino a aquellas, más cercanas en el recuerdo, parrafadas en el "ambigú" donde Gelucho y yo copeábamos con dulce "mezclado". Algunas noches estaba tambien Constante sobre todo si por la tarde había ejercido su trabajo y venía plata en su bolsillo, en cuyo caso trasegábamos Tres Cepas para honrar al difunto como manda la Iglesia. Ya hablé de las dos tabernas cuando ayer pasé por allí. De la de Filomena, que en los primeros tiempos tuvo, tambien, salón de baile, se decía entonces que los vinos de Zamora que descansaban en aquella pipa de roble viejo, con el reposo se ancheaban. Manecilla sostenía que era debido a los armónicos compases del violín en el baile de los domingos, pues en las otras tabernas esto no pasaba. En la de Dolores, cuya traza aún se nota, con su balcón pintado de nuevo, pero el mismo balcón donde se subían "las músicas" para las verbenas, quisiera yo volver a estar con mi blanca cunca en la mano diestra, viendo como en ella despinta el tinto mientras por la carretera pasa cantando su repetida melodía el carro de Pitusco con su parsimoniosa pareja de vacas rubias. Pero ya no.
.
Aún así no pude detenerme. Viendo que no había nadie a la vista salté la reja de hierro de traza moderna que antes no estaba allí y volví a pisar, por el placer de hacerlo, la acera tantas veces recorrida. Cabe la puerta, en un gesto automático, apoyé mi mano zurda sobre la encalada pared, allí donde, aquel día, la geométrica caligrafía de Pepe "O Gordo" estaba pintando en colores azulados: "Mesón el Quita Penas". Me bastó un leve movimiento de cabeza para ver, un poco mas allá, a Moncho Manxol, Lolo de Amalia y variados ayudantes que estaban levantando el palco para la orquesta Bellas López y tambien a bastante chavalería con su alegría de fiesta que acarreaba en tropel ramas de laurel desde el cercano Soto del Payán al mando de Che de Rozas, para engalanarlo según la antigua costumbre. Un poco mas arriba, y subido a un endeble poste, estaba Ángel, trajinando con el cableado y con aquellas peculiares bombillas para que por la noche hubiese un poco de claridad en el campo de la fiesta. Fue el último año que estuve en Chanteiro y la última fiesta de la Merced en la que colaboré.
.
Dejo allí la Cuesta de las Viñas, donde el Convento recolectaba vinos abaciales hoy sin recuerdo si no fuese por su nombre. Caldos que, una vez elaborados en las bodegas del Monasterio, resultaban frescos y tan ligeros cual golondrina que volase al alba primaveral, así consta en viejo pergamino. Me adentro por el camino de la Fontenova -dos piedras descuidadas- para bajar por el Pereiro. No puede ser. De nuevo la maleza. Retrocedo y sigo camino en dirección a las Penas. Me detengo a admirar el bien labrado -y nunca estudiado- escudo sobre la puerta de la casa de El Parrocho y bajo hacia el Pumouro, no sin antes recordar el lugar, aquellas piedras de la cerca, donde Castro me pidió fuego una noche bajo la clara e irreal luz lunar. Yo se lo di y el lo tomó, pero luego recordé que Castro habia muerto años antes. Claro que yo no venía solo aquella noche, traía a bordo bastantes jarrillas del oloroso blanco de Castilla que habíamos trasegado en el bar Buenavista celebrando el santo de Emilio, o quizás el de Victorina.
.
Allá atrás queda la casa donde casó Adolfo, en la que comienza la pradería que, en continuidad, llega hasta el mismo mar deteniéndose en la arena de la playa, allí donde fue el poco recordado cementerio de vacas. Cuanto nos gustaba, a mis hermanos y a mi, pararnos en cualquier lugar de aquella húmeda pradera a escuchar el silencio de los atardeceres. La casa de Cabador y la de Esmeralda tienen en común el compartir el precioso nombre de la finca donde se levantan: pocos de mis paisanos saben que el terreno, mientras fue propiedad conventual, se llamó: Viña de Pascua. Estoy, ahora, ante la remozada casa de "Antón do Rei". Tenía pocas letras pero era un hombre cabal que sabía ver en el fondo de los corazones. Recuerdo que nos convidaba a las naranjas de su huerto cuyo dulzor, saboreado debajo de la higuera, no he vuelto a encontrar en esta fruta. Corrían otros tiempos cuando Antón le dijo en una ocasión al señor escribano de Puentedeume: "Bule vostede mais coa pluma que eu co arado".
.
Y que decir de aquellas "desfollas" en la casa de la familia Pena con huerto poblado de apetecibles frutales. Casa de labranza en constante pique con la vecina de Antón, por la calidad y cantidad de las cosechas y ganados. La primera casa de Chanteiro que tuvo alumbrado por gas. En una de mis más queridas fotografías todavía puedo ver al Ney al lado del "palleiro". Si hubiese tiempo, habría que hacer, cualquier día, la nómina de los canes de la aldea. Y mas arriba, el Curro, allí donde aún hoy veo encierros de toros. ¿O serian de gráciles yeguas criadas al viento de los Chás? El horno de Rozas cociendo la dorada borona que impregna con su olor dulzón hasta el comienzo de la corredoira de las Leiras. Por allí voy y me detengo ya en la Penela, ante la desaparecida casa de José Rebón, amigo polifacético que lo mismo nos deleitaba con su violín que tocando la guitarra o el acordeón. ¡Que tardes aquellas, maestro Coira!
.
Dejo atrás el amplio lar donde oficiaba de cantero y herrero otro de los Rebones, Manolo, y sus hijos, que creo todavía viven. Aunque para mi tengo, que de lo que mas oficiaba era de pescador por aquellas riberas desde Figueirido a Coitelada presumiendo siempre de su arte para no resbalar en las "penedas" cubiertas de algas. ¡Y que bien segaba la hierba de esas pinas riberas!, desafiando su verticalidad.
Bebo en la fuente de Outeiro, allí donde estoy invitado a fiestas por la autoridad competente el domingo y por la pina carretera llego al manantial de Xurxo donde vuelvo a beber recordando paladares ya idos. Antes pasé por las Cancelas, donde eran aquellos bailes con los que Alfredo nos obsequiaba con su "gramola". Chanteireses: ¿Habéis reparado, por ventura, que nuestra aldea comienza haciendo mención a una entrada, la Puerta del Río y terminaba con esta otra: las Cancelas? Tengo la impresión que algo muy valioso tuvo que guardar en su seno.
.
Y por la asfaltada corredoira, Xurxo arriba, alcanzo el barrio de Vigo, del que tengo para mi es el mas antiguo de Chanteiro. Las apretadas casas que están al frente de la del Minero, fueron posiblemente, sobre otros arcaicos cimientos, las primitivas de aquellos antepasados nuestros que abandonaron los cercanos castros. ¿Y su fuente?, ¿como es posible que ningún boticario de Ares haya realizado un análisis? Su emboque tiene algo especial y diferente aún hoy, según compruebo. Convendría averiguar con que desconocidos minerales tropiezan aquellas subterráneas aguas para adquirir este peculiar sabor. ¿Nunca reparasteis que en las casas que llevaban sus sellas allí, vivían las mas guapas mozas de la aldea?...
.
Y voy para Pedrachá dejando atrás los lares del Manxol y del Aviador. La casa de su hermana y la de mi amiga Luisa, y otras, dentro del compacto "rueiro" en cuya evocación ya no quiero detenerme. Tanto recuerdo comienza a lastimarme, como me temía. Aún así miro puertas y solainas buscando los ojos oscuros que no pueden estar. Y mejor que no estén para poder seguir soñando... Mis ojos lagrimean, lagrimas escarchadas, ¡Este paseo es demasiado! Con gran apuro bajo la cuesta de las Viñas y decido despedirme de las dos desaparecidas tabernas de mis más tempranos días de bebedor: El Tropezón y "O Salto das Penas".
.
Creo que fue en el Salto donde aprendí a beber bebiendo. El ribeiro estaba en aquel bocoy más trasero y oscuro, sobre su andamiaje de "aveneiro". Jamás otro vino me supo igual. No lo sé, pero posiblemente queda alguien con memoria: Estábamos bastantes en la tasca, aunque no puedo recordar nombres; ya era noche y habían abierto sus ojos parpadeantes los luceros. Nos pusimos a tono tomando espuelas de caña blanca que Francisco servía con voluntad; después de las espuelas salimos en tropel, caminamos apenas veinte pasos y celebramos la mayor cencerrada que nunca haya sido dada a un chanteirés. ¡Dios lo tenga en la gloria!
.
De El Tropezón tengo tambien otro recuerdo: Era primavera y el sol secaba los enlamados caminos, su creciente fuerza y la tibia luminosidad invita a sentarse a la sombra, a la puerta de la cantina, con la blanca taza en la mano. La estampa la rememoro nítida: Yo veo el humo de la fragua del gaitero Albino y hasta mí llegan los rítmicos sones de su martillo batiendo sobre el yunque alguna pieza artesana... Ahora que caigo, cuanto disfrutábamos allí cuando alguna mañana dominguera el gaitero ensayaba una alborada en su era. De vez en cuando oíamos a Juanito que decía, concentrado en el ritmo y en su atambor: en esta tocata redoblo...
.
Salgo de la taberna evitando tropezar en el pétreo tope del portalón de la cerca y subo en dirección al Cucheiro. Poco mas arriba el cansancio me hace coincidir con "Xan da Cesteira", arrimado al murete de su casa, tomando la fresca y comiendo una codia de pan de borona con tocino que cortaba encima del pan con su afilada navaja y sobre la misma lo llevaba a la boca. ¡Que parrafada nos regalamos en recuerdo de los buenos tiempos! Juan siempre tuvo un habla antigua que me sobrecogía. Cuando me marché, corredoira arriba, tengo que decirlo aunque no estoy seguro, me pareció oír su conocido grito de saludo: ¡¡Arriba España!!
.
Pasé por debajo de donde fueron buenos castaños en el Monteiro, con sus sabrosas castañas, hoy todo desaparecido aunque un buen observador encontrará en el alto y modelado cómaro de la corredoira, cual radiografía testimonial, las marcas resecas de las retorcidas raíces que los sostuvieron. Y volví a alcanzar las Cancelas allí donde algún desaprensivo rellenó la corredoira para ponerla al nivel de su finca y otro, mas aprovechado aún, hizo desaparecer el camino de carro que lindaba la casa de mi inolvidable Molotó. No tuve tiempo a enfadarme pues, en ese momento, mis amigos, ya de regreso, me hicieron subir al auto. Pero en Aten -Atta: padre- les rogué que se detuvieran unos minutos. Quería llenar mis ojos con la panorámica de la ría y dejar que sobre mi rostro se deslizase, una vez más, o por última vez, aquel aire rápido que siempre reina en el lugar. Allá arriba la cima del monte Faro, aquí abajo la ribera marítima y en algún punto del umbrío bosque -hoy tojo y eucalipto donde fueran castaños y recios carballos- la Fontesagrada. ¿Recuerdas Ignacio: la fuente Sagrada que siempre salía en conversación cuando caminábamos por allí y convenimos en estudiar? ¿Por que, sagrada? Sería, a lo mejor, por alguna divinidad adorada en los cercanos castros. Porque aquí es un lugar de castros como pocos. Tierra de castros y lugares con nombres tan musicales que se hacen puro verso en los labios. De la aldea son: Petorella, Agreixón, Esparaños, Pumardeira, Orxal, Avarente y tantos otros que salen de vez en cuando al revolver las viejas escrituras de difícil caligrafía en las que tanto anduvo mi admirado Paco Pego.
.
Todo esto escribo yo con mi vieja pluma en inaplazable ejercicio de saludo y despedida. ¿Que son cuatro o cinco días en la tierra madre, después de tanta ausencia?... Pero siempre queda algo que añadir y quiero decirlo ahora: En mis años juveniles pensé, mas de una vez, sentado ante una jarra de tinto en aquella larga mesa de pino, blanqueada por el continuo fregado con lejía, de la tasca de Dolores que luego regentó, muy bien por cierto, el señor Pitón y la señora Pepita, que podría escribir sobre Chanteiro y contar sus cosas, bien contadas, para que no se perdiesen. Casi siempre estos proyectos nacían allí, después de besar tres o cuatro veces la blanca jarra, al regreso de mis moceos en la Penela o en Pedrachá. Los moceos nunca fructificaron y mi intención de escribir sobre la querida aldea, tampoco. Probablemente ahora pague en este repentino atrevimiento de mi pluma, frágiles fragmentos de mi memoria después de tantos años, aquel accidental pecado de soberbia juvenil.
Carlos R. Cartelle.

domingo, 6 de mayo de 2007

Homenaxe no Cemiterio de Mehá a PANCHO


HOMENAXE A PANCHO (Francisco Martínez Leira) - O 1 de Maio en Mehá (Mugardos)
O derradeiro escapado na bisbarra
Pancho caeu abatido polas balas da garda civil case vinte anos despois de concluída a guerra, nunha emboscada minuciosamente preparada para rematar cun dos últimos bastións da resistencia guerrilleira na nosa comarca e mesmo quizais na Galiza enteira.
No principio, recén acabada a guerra, os guerrilleiros semellaban estar ben organizados. Era cando a idea dunha reconquista aparentaba ter visos de ser unha realidade, auspiciada polo PC que, sobre todo dende Francia, abastecía, na medida do posíbel, aos guerrilleiros de armamento, ao tempo de propiciarlles tamén axuda loxística. Por Galiza adiante proliferaban os grupos de apoio, enlaces que axudaban na intendencia a estas partidas de homes e mulleres que andaban espallados e acochados na frondosidade dos nosos montes, intentando organizar un contraataque que posibilitase o retorno da República.
Pasado o tempo, algúns foron caendo e a idea da ansiada reconquista foise esvaecendo ao acubillo da crúa realidade. Algúns guerrilleiros conseguiron fuxir a Francia e outros, os menos xa, quedaron espallados polos montes sen outro obxectivo que sobrevivir.
Pancho foi o último mohicano daquela idea romántica e mesmo utópica de recuperar, dende o monte, o tempo e a causa perdida, foi o elo final dunha cadea outrora firme e arestora esguizada.
A propaganda mediática do réxime tratounos de bandoleiros, foraxidos e de asasinos, cando na realidade o que facían ao final era andar fuxindo na procura de sobrevivir.
Unha vez, unha das últimas guerrilleiras, recentemente falecida, que estivera varias veces acochada no zulo que fixera Pancho na casa de Juán Vázquez (Anido) en Mugardos, contoume que aló polos monte do Folgoselo, ao amparo da frondosidade do bosque e dos labirintos das rochas, en mais dunha ocasión tiveron a menos de vinte metros a unha patrulla da garda civil, e non dispararon. Xurábanlla aos torturadores e a aqueles que tiñan fachenda de actuar nos escuadróns da morte como, por exemplo, o tristemente coñecido capitán Varela, morto nunha emboscada guerrilleira.
O pasado día 1 de maio, no cemiterio de Mehá a auga caía do ceo de xeito pertinaz. Os paraugas semellaban xigantescos cogomelos nados da humidade do ambiente.
Chovía, deus como chovía. Mais dun cento de persoas reuníronse baixo un ceo chumboso, preto do túmulo onde repousan os restos de Francisco Martínez Leira (Pancho) convocados por un grupo de amigos e de familiares para lle render sinxela homenaxe, logo dun interminábel tempo de silenzo de mais de cincuenta anos, a ese home que chegou ata as últimas consecuencias, sacrificando polo seu ideal o mais prezado que un ser humano ten, cal é a propia vida. Escoitáronse, nese sinxelo acto, emotivas palabras ditas por aqueles que, nalgún momento , compartiron vivencias con Pancho, como as de Juan Vázquez que, rotas pola emoción, relataron como se fixo o zulo que construíron na súa casa da Xesteira baixo a dirección de Pancho, cun túnel que atravesaba a estrada, por onde unha vez fuxiran Fina (a do buzo) e Choni. E como este lle pediu que lle presentara a Paco Filgueiras.
Diante do panteón onde está soterrado, depositáronse flores, caraveis roxos e un ramo que representaba a bandeira tricolor que Pancho outrora defendera con tanto tesón. Unha gaita deixou no ar as notas do himno de Riego, a Internacional e logo as do himno galego.
Deixou de chover, e ata unha raioliña de sol apareceu tímida abrindo paso a traveso das compactas nubes grises. A xente paseniñamente foi abandonando o recinto, no convencemento de que quedaba saldada unha débeda cun home que non foi bandoleiro nin foraxido. Sinxelamente foi un ser humano que, ao principio loitou polo seu ideario e logo pola supervivencia. E así, sen máis, que non é pouco, a partires de agora debera de ser recordado Pancho xunto a outros e outras que pasaron por similares circunstancias. É de xustiza recoñecelo así.
Por Xoan Rubia no Diario de Ferrol.

martes, 17 de abril de 2007

A única fronteira estaba no mar. Fuxiron no “Vapor Ramón” dende ARES, no verán de 1939


A testemuña dun fuxido da guerra civil, Juan Castro Vilar, agachado en Chanteiro - Cervás, prisioneiro en Francia.

A prensa francesa de fins de setembro de 1939, destacaba a chegada o porto de La Pellice dun barco no que fuxiran dende Galicia 27 antifranquistas, disfrazados de gardiás civís.
Entre eles estaba Juan Castro Vilar, casado nado en Cervás (Ares) no 1911, de profesión labrador. A súa Lola quedara aquí.
Escondido nun muíño no seu natal Chanteiro, nos primeiros anos do triunfo do fascismo, e agochado nunha falsa parede durante case dous anos, hasta que a República perdeu a guerra.
Juan Castro sufriu no seu corpo as inhumanas condicións dos campos de concentración en Francia. Xa de volta foi condenado a 20 anos de prisión por perigoso esquerdista, trasladándose posteriormente a Asturias onde traballou na mina da Camocha durante 24 anos. Alí impulsou o PSOE e tivo contactos con Felipe e Guerra, o que lle fixo dicir no momento desta entrevista, ano 1988, que "gobernan o mellor que poden".
Juan e Lola estiveran no mes de Xulio do 1988 en Chanteiro onde pasaban as vacacións. Foi cando contaron estes relatos.

Juan Castro.- ‘Para nós Aquí en Cervás, todo estaba arredor do Centro, dese “Centro de Instrución Protección e Recreo” que fixeran os nosos pais dende a emigración, como antes levantaran a primeira Sociedade Agraria da provincia. No Centro que é unha vergonza que o Estado non llelo queira devolver aos veciños, había a escola, biblioteca, teatro, bailes, mecanografía, dábanse mitins. No Centro nos formamos toda a mocidade, na democracia, e ser demócrata naqueles tempos era ser de esquerdas, …bo, como agora.

… Eu entrei nas Xuventudes Socialistas Unificadas, como a maioría de nos, e cando andaba no mar ou aquí en terra , non facía mais que tomar conciencia da inxustiza.
Cando veu a República, foi cando se notou que toda a volta, Redes, Ares Mugardos, Cervás, Chanteiro, era de esquerdas. Cando foi a Revolución de Outubro do 34 , aos de Cervás tocounos intentar impedir que a Lexión, que a desembarcaran en Ferrol, fora en tren a Asturias; quixemos voar a ponte do tren en Pontedeume, colléronnos e a min caeume unha condena de 20 anos. Pasei polo cárcere de Ferrol e de alí a Pamplona.
Cando o trunfo do Fronte Popular, amnistiáronnos e volvemos no tren, unha romaría, con bandeiras republicanas na máquina, e as estacións cheas de xente que nos aplaudía …..

A SUBLEVACION
-- Cando fomos sabendo da sublevación, requisamos armas e detivemos a algúns dereitistas, sen violencia ningunha , aquí nos coñecíamos todos.
Démonos ben de conta de que non podiamos resistir. ¿Cómo íamos a tomar o cuartel de Montefaro con escopetas e pistolas. si estaba cheo de militares con metralladoras?. Pero a vinganza deles foi terrible, prendían xente, maltratábana. Torturábana, fusilaban, e cando o propio párroco de Ares me mandou recado de que escapara, a miña muller e mais eu pillamos o tren para Ponferrada. Volvemos cando rematamos os cartos. E vindo da estación de Franza vimos falanxistas facendo inspeccións. Souben da moita represión que houbera, dos fusilamentos, e de acordo coa familia escondinme.

AGACHADO
-- Aí abaixo habia un muíño, o muíño da Porta do Río en Chanteiro, que para entrar había que facelo pola auga, alí fun meterme. A noitiña levábanme a comida e maila prensa, ou o avó Pena ou as miñas tías Paca e María do Curro, que ían vender á praza de Mugardos, e sabían cousas. Eu saía as noites a toma-lo fresco, tiña unha pistola pero, doume de conta agora no meu subconsciente, non a tiña para defenderme, era polo medo, non polo medo a morte, era polo medo á tortura, eu sabia que si lles disparaba eles mataríanme no acto, e así non me poderían torturar. O outro problema era agachar a miña muller, cóntao ti, Lola.

Lola Mayobre.-
‘‘A miña sogra barrenou en facerme pasar por unha nena enferma, co pelo cortado ao cero, sempre metida nun cuarto… Tíñamos o noso fillo ben cativiño e para que non me descubriran fixéronlle crer que onde eu estaba había un gato negro. Doíame o corazón cando o sentía. Así botei tres anos”.

E continúa Juan Castro: “ A miña familia decidiu traerme mais cerca. a finais do 1937, agacháronme nunca falsa parede, e así estiven ata a primavera do 39, que a República perdeu a guerra. Os fuxidos sabiamos uns dos outros polas familias, e pensábamos de ir o monte ou marchar fora, algún foise en bote e nunca mais se soubo del.

A FUXIDA
….Xuntámonos, no cemiterio de Cervás. Eu acordo alí a Benito Feijoo, o Alcalde de Ares, ¡o mellor que houbo!, a Gelfo Rebón, a Saavedra, a Losada, e coincidimos en que non tiñamos mais fronteira que o mar. Pero ir ao mar en serio con posibilidades dende o primeiro momento.
Barrena que te barrena demos na idea de disfrazarnos. E así foi…
…Nas casas fixéronnos todo o preciso: catro traxes de faena de Guarda Civil, “tricornes” de papel de charol , fusiles de madeira, cartucheiras de tela de saco, … E mentres outros andaban a falar cos compañeiros escondidos en Caamouco, en Ferrol, en Serantes, en Barallobre, no Seixo, …., para que viñeran todos cantos quixeran marchar.
Quen se encargou do barco foron os irmáns Leira ( Os Truman) de Ares, xuntámonos 27. Vintesete homes que fuximos do fascismo …. ¡!
… Os irmáns Leira dixeron que tal día salia o barco, o bou “Ramón”, pero … aquel día fracasou, e volvemos os escondites.
O día definitivo, o 29 de setembro, xuntámonos no Castelo de Ares. Os de aquí (Chanteiro – Cervás), sairamos como se foramos a Guarda Civil, Rebón vestido de tenente, tres de gardiás, eu de falanxista e os demais como si os leváramos presos. O único medo era atopar a Guarda Civil de verdade.
Cando nos xuntamos todos, un de Ares que lle chamaban o Lexionario fixo o transporte nun bote dos que ían de Gardiás Civís. Rebón subiu a bordo do “Ramón” enseando as estrelas da bocamanga, ordenou a tripulación entrar na cámara e, para que oíran berrou: “Que vaya el bote a tierra a buscar a la Falange de Pontedeume”, de coña, pero así de simple foi.
Cando estivemos todos a bordo e con Yáñez o temón, pillamos seis horas rumbo Norte para alonxarnos de terra e non tropezar coas patrullas navais de Franco, despois rumbo Este.

Mentres aquí as mulleres o pasaban mal, conta ti Lola”.

Lola Mayobre.- “Viñeron buscarme, aínda hoxe non sei como deron comigo, debeu ser que me fixen ver, xa perdera algo de medo co meu home fora.
Leváronnos ao Cuartel da Guarda Civil, colgáronnos dos polgares e dábanme con látegos nas pernas, alcumábannos, preguntábannos polos homes, unha e outra vez. Metéronnos nun retrete noxento, pechadas tres días e despois soltáronnos”.

E continuaba Juan Castro.-
…. “Na viaxe, o malo foi que calculamos mal o carbón, tivemos que queimar toda a madeira do barco, escaleiras, mesas, a cuberta.... Cando levabamos un día o garete, tres días despois de saír, vimos un pesqueiro francés, o mar foinos levando a él, e cando pensabamos en asaltalo, xa nos acolleron e foi cando nos dimos conta de que estabamos salvados ......

Co "Ramón" entramos en La Pellice, ao ladiño de La Rochelle. Xa había un autobús de xendarmes para conducirnos ao campo de concentración de Barcarés, pola parte de Perpignan, cheo de soldados do exército da República alí presos e que desconfiaban de nos, que se eramos confidentes, que se franquistas inflirtados. Pouco despois o PSOE quitou a Santamaría (alcalde de Ferrol) para México, e alí quedamos nos. Cando empezou a segunda Guerra Mundial nos levaron o campo de Arguelés. ¡Alí si que houbo problemas!. Fame, mercado negro, violacións, pero eu engordei, si,... podía durmir o tempo que quixera, sen a preocupación de cando andaba agachado ...

... Dispersáronnos, uns a compañías de traballo. Rebón a unha fabrica de avións de Tolouse, eu fun con Saavedra a unha mina de ferro aló en Metz, cerquiña da liña Maginot, e cando os alemáns entraron en Francia evacuáronnos a unha mina de carbón. Xa non eramos prisioneiros e cobrabamos, pero non tiñamos documentos; evacuáronme outra vez a mina e chegan outra vez os alemáns. ¡Vaia desfeita!. Pillamos un tren que parou no medio do campo e despois seguimos a pé, sempre cara o Sur naquela riada de xente, por camiños, chovendo, traballando en granxas cando podíamos, durmindo en palleiras ....

... No 1941, traballando Saavedra, un asturiano que lle chamaban Mino, e mais eu, na construción dun pantano, o goberno colaboracionista ordenou detenernos. ¡Outra vez o campo de concentración!. Alí encontrei a Casteleiro que escapou sen avisarnos e despois escapamos nos.
Queriamos chegar a Marsella e chegamos, pero Marsella estaba chea de refuxiados e a policía andaba atrás nosa, dos españois republicanos.
Atopamos a Rebón e levounos a un castelo que dependía do consulado mexicano. Nos estabamos alí ilegalmente pero no medio daquela multitude colábamos, soubemos que o director dos refuxiados era de Ferrol, Galán que fora presidente do Racing, e fixera a guerra como coronel do exército republicano. Integrounos na súa escolta, a min, que en Cervás andaba a sachar patacas ....

... Un día chegou a policía francesa colaboracionista dos alemáns buscarnos, a Saavedra e a min, para extraditarnos sen solución, primeiro para Marsella, e 20 días despois a Aix-en-Provence, encadeados de pes e mans, foi cando deportaron tamén a Companys, a Zugazagoitia e a Rivas Cherit. Entregáronnos a policía española en la Junquera, e na aduana roubáronme os cartos e o reló.
... De volta de Francia, no ano 1941, despois de peregrinar por algúns campos de concentración, metéronme no cárcere de Gerona, de alí a Barcelona, a Zaragoza, a Lugo e por fin a Ferrol, na Escollera do Arsenal.
Declaramos en Capitanía. Acusábanme de queimar as igrexas de Cervás e de Chanteiro, cando sabían que eu non estaba na casa en ningún dos dous casos, tamén de perigoso esquerdista, de uso indebido de uniforme e de piratería (?).., si, polo do barco.

Fun ao castelo de San Felipe o 10 de Xullo de 1942 con condena de 20 anos. Saín no 47 e traballei na canteira do Vispón mallando cunha mandarria de 12 kilos, despois na construción do ambulatorio de Ferrol, pero souben que andaban atrás miña, e cando a Guarda Civil paseou a Florentino de Mugardos e O Malallo de Ares, con outros dous mais, marchei a Asturias en xaneiro do 49. Entrei nas minas na Camocha e alí botei 24 anos facendo de todo. Parábame a Guarda Civil centos de veces e metéronme preso na folga do 62. Pouco tempo ....

... E agora estamos aquí no 1988, no noso Cervás. Eu sempre fun do PSOE en Asturias, e tiven contactos directos con Felipe e Guerra, e isto inflúe no que vou a dicir:
Eu penso que hoxe o PSOE está gobernando o mellor que pode, con realismo, sen gobernar en socialista, pero si en progresista. Con sacrificios.
A democracia e o único sistema político que permite que nos esteamos falando agora. Eu sei que un día os pobres han goberna-lo mundo."

O fillo dos nosos protagonistas, Juan José Castro Mayobre, aínda reside en Francia e foi obxecto dunha reportaxe no Diario de Ferrol de poucas datas atrás.

lunes, 16 de abril de 2007

Hace 60 años del hundimiento de la Lancha de Mugardos por un destructor de la Armada



Según los periódicos de aquella época -- Marzo 1947 --.


Diez mujeres ahogadas y tres desaparecidas a consecuencia del hundimiento de la lancha "Generalisimo Franco" en la ría de El Ferrol.


En Mugardos se efectuó el entierro de las víctimas, presidido por las autoridades.






Clic en recorte para agrandar

sábado, 6 de enero de 2007

ERMIDA E VOTO DE CHANTEIRO

A ERMIDA DE NOSA SEÑORA DA MERCÉ E O VOTO DE CHANTEIRO

Juan J. Burgoa Fernández

O pasado 2004 cumpríronse seiscentos anos do establecemento do secular Voto de Chanteiro, feito histórico de gran relevancia para a cidade de Ferrol, aniversario que practicamente pasou desapercibido e do que a Corporación Municipal, herdeira daquelas outras que anos atrás foron en moitas ocasións os protagonistas deste ancestral acontecemento, non tivo a ben lle dedicar unha pequena lembranza.

A ORDE MERCEDARIA EN GALICIA E FERROL

A orde da Mercé - “celeste, real e militar”, como reza o seu himno - fundouse en Agosto do ano 1218 en Barcelona por iniciativa de San Pedro Nolasco, co apoio de San Raimundo de Peñafort e baixo o amparo do rei Jaume I el Conquistador, sendo o seu principal obxectivo o rescate e redención dos escravos e cativos en terras islámicas. Tivo un gran predicamento dentro de Catalunya, fundando o seu primeiro templo o ano 1267 en Barcelona e sendo oficialmente proclamada patroa da cidade o ano 1687. A partires do século XIV iniciou a súa expansión por España, Francia e Italia, espallando o ano 1696 o papa Inocencio III o culto a toda a Igrexa Católica.

A súa presencia en Galicia comezou no convento de San Lorenzo de Trasouto, a extramuros de Santiago, cara ao ano 1400, sendo expulsados polos franciscanos catro anos despois. Aínda que o papa Benito XIII ordenou que os franciscanos quedasen en Trasouto mentres que os mercedarios se establecían no convento ferrolán de San Francisco, esta instalación non se chegou a levar a cabo. Máis tarde, a orde mercedaria fundaría os conventos de Conxo o ano 1482 e o de Verín o ano 1484, este último trasladado a Monterrei o ano 1564.

Non foi ata 1890, anos despois da desamortización eclesiástica de Mendizábal, cando se fundou o convento e centro espiritual de San Xoán de Poio, que desde entón ven a exercer unha recoñecida e intensa labor relixiosa, intelectual e artística – incluíndo a formación dunha notable biblioteca que garda, entre outras, a obra literaria do poeta Rey Soto e a creación dunhas reputadas escolas de cantería e de mosaicos - cunha importante proxección na cultura galega. Xa no século XX fundáronse as comunidades de Sarria e Xunqueira de Ambía, e co tempo a Virxe da Mercé sería nomeada a patroa dos concellos de Poio, Corcubión e Rairiz de Veiga (onde celébrase a popular romaría da Virxe da Mercé da Saínza), ademais dos de Ares e Mugardos, entre os municipios galegos.


ILUSTRACIÓN 1. A VIRXE BRANCA MERCEDARIA (Arquivo P. Sanz)
A presencia da Virxe da Mercé materializouse na comarca de Ferrol desde o século XIV no que se puxo baixo a súa advocación a ermida de Chanteiro. Máis tarde, o ano 1811 construíuse no pazo dos Bermúdez a capela da Mercé na rúa dese nome de Ferrol Vello e a mediados do século XIX a capela da mesma advocación na entón fábrica de curtidos da Florida no Puntal de Neda. Da segunda delas, unha efixie da Virxe co Neno en brazos, temos referencia gráfica mentres que a primeira das citadas ao parecer se atopa hoxe colocada no altar da pequena capela do pazo do Monte, na freguesía de San Pedro de Leixa.

Ademais, como recentemente lembrou Carreño Yáñez (1), outras efixies desta advocación mariana atopábanse nun oratorio privado da familia Ponce, nun camarín da sancristía da igrexa da Orde Terceira de San Francisco e nun altar lateral da antiga capela do Hospital de Caridade. Por último, o ano 1908 establecéronse formalmente os freires mercedarios en Ferrol levantando a partires do ano 1925 o actual templo neogótico da Mercé, onde, ademais da Virxe co Neno en brazos do camarín do altar maior, atopábase a fermosa “Virgen Blanca”, imaxe de vestir que foi titular da confraría mercedaria, efixie hoxe tristemente desaparecida.

ILUSTRACIÓN 2. VIRXE DO PAZO DA MERCÉ (NEDA) (Arquivo A. Alcalá)

A ERMIDA DE CHANTEIRO
Non existen probas nin se coñece documentación contrastada que dean a coñecer as razóns polas que no lugar de Chanteiro, nun abrigado e silandeiro recuncho atlántico entre as puntas do Segaño e Coitelada dentro da freguesía aresán de San Pedro de Cervás, levantáronse co paso do tempo tres sucesivos templos, aínda que non parece moi aventurado pensar que, a súa orixe, debeuse a unha cristianización de antigos cultos no lugar, como ocorreu noutros emprazamentos similares da costa galega. Do primeiro daqueles templos, posiblemente un pequeno eremitorio ergueito nalgún momento dos tempos iniciais do Medievo sobre un lugar de abundantes rochas de granito preto da costa e protexido polas lombas de Montefaro, resta tan só a súa lembranza na memoria popular, reflectida en tradicións como o achado dunha imaxe da Virxe, chegada polo mar como en tantos outros casos das lendas galegas, aparecéndose a carón da coñecida como Fonte da Virxe, a uns pescadores que compoñían as súas redes na praia de Chanteiro, do que se deriva a dedicación inicial da ermida á Nosa Señora dos Mares.

(1) César Carreño Yáñez. La cofradía de la Merced. Ecce Homo, número 3. Ferrol 2003. Páxinas 56 a 60.

A posterior afluencia de fieis que se rexistrou no lugar traxo consigo a erección do segundo dos templos a comezos do século XI dentro do estilo románico rural, conservándose do mesmo, segundo Cardeso Liñares (2), algúns curiosos capiteis, hoxe incorporados no interior da ermida como soporte dos arcos faixóns da fábrica posterior. Os citados capiteis amosan unha interesante e vistosa iconografía de bestiarios, onde pódense ver un variado abano que inclúe unhas feras coa súa testa compartida, uns faisáns ou pavos reais entrelazando os seus pescozos, un posible xabaril de longo fouciño e varias pequenas figuriñas humanas que se amosan collidas da má, xunto con outros motivos ornamentais máis clásicos como palmetas e cunchas, todo elo nun traballo escultórico que Carmen Molina (3) considera esquemático e falto de expresión, e onde as figuras, aínda que dentro dunha certa rudeza, teñen un toque de espiritualidade.

Cara ao último tercio do século XIV, Fernán Pérez de Andrade o Bo mandou edificar sobre a formación rochosa onde orixinalmente erguéronse os anteriores templos o terceiro deles, do que se coñece que xa estaba levantado con anterioridade, alomenos o ano 1390, posto que na data do día 17 de xaneiro do devandito ano varios veciños de Chanteiro vendéronlle a Fernán Pérez de Andrade “o quiñón de heredade en que está a iglesia de santa María de Chanteiro que vos y fezeste”, tal como aparece redactado nun documento de venta que se conserva na colección Martínez Salazar e que foi recentemente reproducido por María J. Vázquez (4). Para varios autores, precisamente este terceiro templo de Chanteiro foi o lugar onde orixinalmente instaláronse os freires franciscanos de Montefaro denantes da fundación do convento mendicante de Santa Catalina no cumio do monte.

A maior abondamento, cando desde a cidade de Burgos o arcebispo de Santiago Juan García Manrique concede ao devandito Andrade o 3 de Agosto de 1393 a licencia para fundar e construílo convento de Santa Catalina de Montefaro con destino a unha comunidade da Terceira Regra de San Francisco, o documento de concesión (5) fai mención da existencia de “la ermida de sta maría de chanteyro que se dice de la merced en que Dios muestra muchos de los sus milagros, la cual hedefico el dicho fernán perez”, sinalando máis tarde que “sea sogeyta al dicho monastereo y freires del”. Na mesma licencia concédense corenta días de indulxencia a tódolos fieis cristiáns que “venieren en rromaría a la dicha ermida en todas las fiestas de sta maría”. Como sinala o historiador García Oro (6), tres anos despois chegaría a correspondente bula papal, asinada o 12 de xaneiro de 1396 polo papa Benedicto XIII, confirmando e sancionando as concesións do arcebispo de Santiago.

(2) José Cardeso Liñares. Santuarios marianos de Galicia. La Virgen de la Merced en Chanteiro se cobija. A Coruña 1995. Páxinas 194 a 205.

(3) Carmen Molina Taboada. La escultura monumental en las fundaciones de Fernán Pérez de Andrade. Páxina 85.

(4) María J. Vázquez López. Ferrol e a comarca ferrolá na Idade Media. Do século X ao XVI. Ferrol 2001. Páxina 48.

(5) César Vaamonde Lores. Ferrol y Puentedeume. A Coruña 1909. Nas páxinas 80 e 81 transcríbese o citado documento.

(6) José García Oro. Galicia en los siglos XIV y XV. A Coruña 1987. Tomo I. Páxina 231.


ILUSTRACIONES 3 Y 4. CAPITEIS DA ERMIDA DE CHANTEIRO

Desde aquelas datas de fins do século XIV a ermida de Chanteiro foi separada de xeito terminante da xurisdicción ordinaria e parroquial de San Pedro de Cervás – á que non tornaría ata o ano 1844 – pasando a depender de Santa Catalina de Montefaro, atendida polos freires franciscanos do convento. A advocación baixo a Virxe da Mercé e dos Remedios coa que comezou a coñecerse a capela de Chanteiro poderíase deber aos favores, beneficios e mercés concedidas aos devotos fieis que así o demandaban, sen ter unha relación directa coa histórica Virxe de orixe catalán. Débese ter en conta que a palabra “mercé” procede da latina merx, mercis, prezo dunha mercadoría pero que co tempo tamén viño a significar misericordia ou perdón.

A pesares diso, en senllos traballos do pai mercedario César Carreño e a historiadora Margarita Sánchez apúntase a posibilidade de que o seu nome da Mercé puidese ter relación ou se derivase dunha as antigas vereas de redención que a orde mercedaria mantiña dentro de Galicia, precisamente a chamada verea de Mondoñedo, que percorría dun xeito periódico a costa das Mariñas desde Miño ata Viveiro, pasando por Ferrol, co obxecto de predicar e recoller esmolas para a redención dos escravos e cativos.

Por outra banda, o informe que fixo o ano 1607 o coengo segoviano Jerónimo del Hoyo, visitador xeral da arquidiocese compostelá (7), achega o interesante dato que o “mosteiro de Santa Catalina de Faro” posúe preto do mar a “hermita de Nuestra Señora de la Merced, donde dicen se començó a fundar este monasterio y se dexó por no parecer sitio seguro”, comentario que confirma que Chanteiro debeu de seren o primeiro asentamento dos monxes franciscanos á beira do mar, abandonado prontamente, sen dúbida polos frecuentes ataques dos corsarios e piratas que tiñan lugar na costa galega durante a época medieval na procura de riquezas, especialmente naqueles sitios onde levantábanse igrexas e mosteiros.

No que se refire ao aspecto arquitectónico, o templo actual é considerado nunha publicación do Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia (8) un exemplo do estilo gótico mariñeiro, sendo o material de construcción pedra de gra de boa calidade. A única nave da ermida ten o seu teito recuberto de madeira e divídese en tres treitos desiguais por medio de arcos apuntados, contrarrestados ao exterior por contrafortes gradados. A ábsida é rectangular ingresándose no presbiterio por outro arco apuntado apoiado sobre columniñas acobadadas, estando cuberto por unha bóveda de cruceiría de catro sinxelos nervios e levando no seu fondo unha seteira aberta ao exterior. A cuberta do templo é a dúas augas, excepto a sancristía, utilizando como cubrición tella curva. Mentres que anos atrás perdeuse do testeiro da ábsida unha interesante cruz cumial cos seus remates en flor de lis, aínda quedan hoxe varios dos antigos canzorros baixo o tellado e unha serie de variadas marcas gremiais de canteiros nos perpiaños exteriores e interiores da capela, deixando así gravada na pedra a vella pegada do seu oficio.

(7) Jerónimo del Hoyo. Memorias del Arzobispado de Santiago. Santiago de Compostela 1607. Reedición de Porto y Cía. Santiago. Páxina 279.

(8) Publicacións da C.O.A.G. Arquitectura gótica en Galicia. Santiago 1986. Páxinas 120 e 121. Véxase tamén José R, Soraluce Vázquez – Xosé Fernández Fernández. Arquitecturas da provincia da Coruña. Ares, Arquitectura relixiosa. A Coruña 1999. Páxinas 48 e 49.


A fachada da ermida, orientada cara a occidente, foi refeita a finais do século XVII, incorporando sobre a porta rectangular de ingreso un antigo e desgastado tímpano pétreo. Colocado baixo un arco lixeiramente apuntado de grosas doelas, amosa unhas efixies de marcada frontalidade, luídas polo ar salitroso e o paso do tempo: unha Virxe coroada e sedente co Neno no colo, flanqueada por dúas figuras exentas, máis pequenas e vestidas de hábito talar, que ben puideran ser santiños, monxes ou simples donantes, coas cabezas das imaxes estragadas de xeito intencionado o ano 1920 e malamente reparadas logo con cemento (9). Por non parecer tratarse esta efixie mariana dunha representación da Virxe da Mercé, débese descartala adxudicación a San Pedro Nolasco e San Raimundo de Peñafort a identidade de ámbalas dúas esculturas laterais, como faise nalgún caso.

Completan a fachada dous sólidos machóns ou contrafortes, un óculo circular, colocado a xeito de claraboia, que se adobía cunha grosa moldura de baquetón, e unha imposta corrida. A esvelta e elegante espadana barroca de dos corpos decórase de placas de época, leva unha escada lateral e contén dous vans para o aloxamento de senllas campás – a máis antiga choca e a nova regalada o ano 1894 polo mariño asturiano Fernando Villaamil, tan ligado á ría ferrolá, ao regresar coa fragata Nautilus da súa primeira viaxe de circunnavegación -, rematando o campanario dunha cornixa moldurada e un frontón triangular cunha cruz central e pináculos laterais. A anódina sancristía exterior e o coro engadíronse na última reconstrucción do ano 1943.

Segundo informa Antonio de la Iglesia (10) o templo tiña na capela maior un retablo central co camarín da Virxe e dous laterais dedicados a San Xoaquín e Santa Ana, pais de Nosa Señora, mentres que nos altares colaterais, fora da capela maior, aparecían outras imaxes de San Xosé, San Xoán Evanxelista e San Ramón, retablos todos eles de estilo barroco. Sobre o arco de entrada ao altar maior salientaba unha notable talla do Crucificado co seu brazo dereito descravado cinguindo a San Francisco axeonllado, como reflexo da tradición da orde mendicante de Montefaro. Na sancristía gardábase un curioso óleo representando a Decapitación de San Xoán Bautista. Na noite do 28 ao 29 de xuño de 1933 produciuse a queima vandálica do interior do templo, ardendo practicamente os retablos e tódalas súas imaxes.

Desde entón o interior da ermida amosa unha decoración moi sinxela, coa ausencia case total de esculturas relixiosas, que realza a atmosfera severa e monacal – e ao mesmo tempo suxestiva – que produce no visitante. Salvouse do incendio a imaxe da Virxe da Mercé, tallada en madeira e colocado sobre un piar de pedra de gra ao fondo do testeiro, obra repintada en varias ocasións, de non moita antigüidade e que non ten mérito especial. Cunha ampla coroa de raios refulxentes e vestida de túnica pregada e un ampuloso manto, non amosa a iconografía propia e tradicional da Virxe da Mercé redentora de cativos, aínda que leva un amplo escapulario co escudo mercedario e o Neno no seu brazo esquerdo.

(9) Na páxina 286 do tomo 3º da Geografía General del Reino de Galicia de Carreras y Candi, amósase unha fotografía do tímpano coa súa iconografía orixinal.

(10) Antonio de la Iglesia foi o director da publicación quincenal coruñesa Galicia, que levou o subtítulo de Revista Universal de este Reino, onde déronse cita moitos dos máis coñecidos escritores do Rexurdimento galego. O propio Antonio de la Iglesia publicou no número do tomo IV que correspondía ao 1 de Xaneiro de 1864 un artigo titulado Estudios Arqueológicos. La Virgen de Chanteiro.


ILUSTRACIÓN 5. TÍMPANO DA ERMIDA DE CHANTEIRO

Como a maioría dos templos de Galicia a ermida de Chanteiro ten un tradicional cruceiro, neste caso levantado nunha encrucillada preto do templo, sinalizando o camiño cara ao santuario (11). Trátase dun exemplar de bo tamaño, de boa pedra e ben traballado, de formas sobrias e típicas de fins do século XVIII na comarca das Mariñas dos Freires A cruz de pedra amosa sinais evidentes de restauración, tralo derrubo que sufriu xunto cos de San Xosé de Ares e San Pedro de Cervás durante os convulsos tempos da Segunda República. A plataforma, que asoma entre a matogueira e se atopa reparada con cemento de xeito pouco coidadoso, leva un amplo pedestal monolítico de forma tronco-prismática mentres que o alto e sólido varal é de sección oitavada e adelgazada en altura, adobiándose con dous colariños circulares no seu inicio e remates de landra na parte alta. O capitel está traballado con molduras de filete e de carto bocel, ao tempo que a cruz actual, elaborada do frío e pouco axeitado cemento, é de forma latina, alta e de paos biselados cun clásico remate en flor de azucena, amósase espida de imaxes e con restos de pintura branca.

No que atinxe á toponimia do lugar onde se ergue a ermida, son moitos os autores que fan derivar Chanteiro do antigo nome de Plantarium. Por outra banda, Cardeso Liñares apunta a posibilidade a que o nome de Chanteiro fai referencia a “monte alto e ben visible” e a “lugar de pedras abundantes e sobresaíntes” (12), aínda que Fátima Díez nun recente traballo sobre os santuarios rurais de Ferrolterra (13) obxecta que a referencia ao termo chanta neste caso é discutible por seren aplicable normalmente á pedra de lousa e non, como neste caso, ao abondoso granito o pedra de gra no que se asenta a ermida, ofrecendo como solución de compromiso que Chanteiro puidera derivar das “pedras chantadas” de granito que aparecen fincadas verticalmente nas terras de labor para sinalar os límites dos terreos. Nembargante, débese citar que no plano máis antigo coñecido da ría de Ferrol, feito o ano 1498 polo piloto veneciano Andrea Corso (14), o lugar aparece nomeado como Santeirum, o que ben pode ser un erro de transcrición ou engadir unha nova dimensión a este tema.

No aspecto etnográfico, cumpre sinalar a lenda da aparición da imaxe mariana dentro da Fonte da Virxe, dándolle así o seu carácter de milagreiras ás augas do manancial (15). Tamén debe salientarse a mantida devoción entre a xente mariñeira da comarca ferrolá cara a Virxe de Chanteiro, reflectida no feito de que ata datas recentes os tripulantes de moitas embarcacións de pesca de Ares e Mugardos, ao pasaren vogando por diante da ermida, descubríanse en sinal de devoción e respecto, erguendo os remos á voz do patrón e cantaban unha Salve na honra da Virxe.

(11) Juan J. Burgoa Fernández. Arte religioso de corte popular. Los cruceros de los municipios de Fene, Mugardos y Ares. Estudios Mindonienses, número 16. Mondoñedo 2000.Páxina 662.

(12) José Cardeso Liñares. Obra citada. Páxina 195.

(13) Fátima Díez Platas. Santuarios rurales de Ferrolterra: del cristianismo a la antigüedad. Arimathea, número 7. Ferrol 2003. Páxina 21.

(14) Plano reproducido por Juan A. Carneiro Rey - Miguel A. Rodríguez. Historia de Mugardos. Mugardos 2004. Páxina 97.

(15) Juan J. Cebrián. Santuarios de Galicia. Santiago 1982. Páxina 167.

Neste aspecto etnográfico é de gran interese a antiga lenda que narra a visita que fixo San Cristovo á Virxe de Chanteiro, que persiste no imaxinario popular da comarca e foi recollida por Esperanza Piñeiro e Andrés Gómez (16). A lenda, inscrita no repetido e abondoso ciclo do folclore de Galicia e dos países atlánticos no que a Virxe e os Santos aparecen viaxando en barcas de pedra, narra como o fabuloso e rexo santo de orixe cananeo e protector da morte súbita, aburrido na súa solitaria capela da outra banda da ría ferrolá, viaxa nunha lancha de pedra co Neno Xesús ás costas ata a ermida de Chanteiro para facer unha visita e render culto á Virxe da Mercé e logo volver ao seu altar.


O VOTO DE CHANTEIRO

A primeira referencia sobre o establecemento do Voto de Chanteiro faina o ano 1820 o ilustrado ferrolán Alonso López (17). Nos primeiros anos do século XV declarouse unha forte epidemia de peste en toda Europa cunha gran incidencia nas comarca ferrolá e eumesa (18), que o pobo considerou que foi remediada pola intercesión de Nosa Señora da Mercé que se veneraba no santuario de Chanteiro do veciño concello de Ares, dependente naquelas datas do convento de Santa Catalina de Montefaro. Por mor desta circunstancia, os concellos de Ferrol, Ares e Mugardos fixeron voto de visitar en rogativa o devandito santuario nunha procesión presidida polas autoridades civís e relixiosas, levando na mesma os pendóns dos respectivos concellos.

Trátase dunha estendida e ancestral tradición que permaneceu na memoria histórica do pobo e da que moitos escritores fixéronse eco, aínda que non existen probas documentais da súa orixe, nin tan sequera se coñece unha transcrición da escritura do Voto de Chanteiro, si algunha vez existiu. Por outra banda, o feito de que este Voto se celebrase nun santuario da ría de Ares, podería ser significativo da extensión que naquelas datas tiña a xurisdicción da vila de Ferrol.

Foi Montero Aróstegui quen na súa Historia de Ferrol (19) do ano 1858 fixo unha minuciosa descrición do Voto de Chanteiro. Segundo este autor, o luns de Pascua de Pentecoste do ano 1404 os veciños de Ferrol acudiron por vez primeira en pública rogativa para implorar á Virxe da Mercé a súa intercesión para poñer remedio á devandita epidemia, levando dous atados de mistos para alumear a ermida de Chanteiro, medindo logo con eles o perímetro exterior do templo co resultado dun peso de seis libras, polo que acordaron levar os anos sucesivos unha ofrenda deste mesmo peso de cera en velas elaboradas.

(16) Esperanza Piñeiro de San Miguel e Andrés Gómez Blanco. Lendas e relatos ferroláns. Ferrol 1998. Páxina 33.

(17) José Alonso López y Nobal. Consideraciones generales sobre varios puntos históricos, políticos y económicos favor de la libertad y fomento de los pueblos, y noticias particulares de esta clase relativas al Ferrol y su comarca. Madrid 1820. Tomo I, páxina 59.

(18) Segundo o Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España de Pascual Madoz, Madrid 1843, a epidemia tivo lugar durante os anos1400 e 1403. Voz Cerbás, páxina 302.

(19) José Montero Aróstegui. Historia de la ciudad y departamento naval del Ferrol. Madrid 1858. Páxinas 47 e 48.
ILUSTRACIÓN 6. PORTADA DA REVISTA GALICIA. ANO 1864

Como houbese desaparecido a epidemia, nas verbas do citado historiador, “empujada con viento de levante la densa niebla que abrumaba al Ferrol y quedando su atmósfera enteramente limpia y despejada”, esta sinxela ofrenda das seis libras de cera consolidouse os anos sucesivos, engadindo unha fermosa flor natural para a Virxe que co tempo converteríase nun amplo e cada vez máis adobiado e chamativo ramo ou canastro de flores, incluso decorado co escudo de Ferrol, conxunto que foi coñecido logo como “a flor de Chanteiro” e que ía portado sobre andas por catro homes, mentres que a cantidade de cera da ofrenda sufriu diversas alternativas (20).

Nas romarías, rogativas ou actos relixiosos deste tenor, a doazón de certa cantidade de cera en bruto ou máis frecuentemente en forma de velas ou candeas, foi a ofrenda máis axeitada e habitual por parte dos fieis desde tempos medievais, dado que a luz co que alumean os altares serven para sinalar e salientar a sacralidade do santuario. Aínda que nestes casos tamén é corrente levar flores para adobío do templo, a historiada ofrenda da chamada flor de Chanteiro foi un singular detalle no que repararon e mencionaron tódolos autores que escriben sobre este ritual. Un dos máis profundos coñecedores das tradicións relixiosas de Galicia, o historiador tudense Martínez Padín, publicou no ano 1874 un traballo explicando polo miúdo como o motivo inicial desta singular ofrenda debeuse a que un mozo ferrolán levou o primeiro ano do Voto un canistrel de flores do seu xardín para adobiar o altar da Virxe de Chanteiro en agradecemento de que a súa nai se salvase do andazo da peste (21).

Correspondía a presidencia desta rogativa procesional ao maxistrado de Ferrol ou un representante seu, normalmente o procurador xeral, que tiña entre outras misións a de facerse cargo da festa, asistindo coa compaña do cura párroco e os sacerdotes de San Xulián coa cruz parroquial alzada e o pendón, os freires do convento de San Francisco, tamén portando a súa cruz, polo dereito adquirido por esta comunidade relixiosa cando tivo que administralos sacramentos na cidade por haberen falecido tódolos cregos da parroquia durante a epidemia (22), e numerosos veciños da vila ferrolá, sendo costume nos seus inicios que asistise ao menos un membro de cada familia.

Chegada a comitiva ao porto de Mugardos, era recibida polos representantes da vila cunha salva de trabucos e outras armas de fogo, marchando xuntas ámbalas dúas xustizas ata a xurisdicción de Ares, onde o seu maxistrado facía un novo recibimento con máis cargas de arcabucería no adro de Chanteiro. Continuaba logo a procesión dando tres voltas arredor do templo, cantábase unha misa na ermida e facíase á Virxe da Mercé a ofrenda da cera e da flor, tralo cal se retiraba o cortexo con igual solemnidade e seguindo o mesmo orden que á chegada (23).

(20) Por exemplo, o ano 1735 consignouse a cantidade de catro libras e media de cera branca para o Voto de Chanteiro. Arquivo Municipal de Ferrol. Libro de Actas do Concello número 379 (Anos 1708 a 1749). Sesión do día 16 de Maio de 1735. Folio 31.

(21) Leopoldo Martínez Padín. Tradiciones religiosas de Galicia. El canastillo de flores. Revista Galaica, número 4. A Coruña, 30 de Xuño de 1874. Páxinas 9 e 10.

(22) Eugenio Carré Aldao. Tomo 3º. La Coruña. Geografía General del Reino de Galicia. F. Carreras y Candi (Dir). Editorial Alberto Martín. Barcelona, 1936. Páxina 287.

(23) Eduardo Lence-Santar. El voto de Ferrol a Chanteiro. Publicación parroquial de Cervás, 1950.

ILUSTRACIÓN 7. IMAXE DE NOSA SEÑORA DE CHANTEIRO


Esta celebración, que gozou dunha mantida devoción pola parte dos asistentes e que tivo un sinxelo e axustado cerimonial nos seus comezos, co paso do tempo pasou a converterse nunha romaría festiva, custosa e de gran aparato – incluíndo os típicos foguetes -, con crecentes gastos que estaban a cargo das autoridades ás que tiveron que auxiliar algúns veciños distinguidos da cidade. Como escribe Montero Aróstegui, unha gran comitiva embarcaba nos botes desde diferentes lugares da ría, acompañando á representación oficial que se trasladaba coa ofrenda na falúa do xeneral de Mariña desde o peirao de Curuxeiras. Finalizados os actos relixiosos continuaba a romaría popular no adro e nos arredores da capela de Chanteiro mentres que se celebraba no lugar do Baño, dentro do veciño concello de Mugardos, un banquete destinado ao clero, autoridades e demais persoas significativas da comitiva.

Os gastos cada vez maiores da festa, na súa maior parte sufragados polo concello de Ferrol a través do seu procurador xeral (24), xunto cos incidentes ocorridos entre as diferentes representacións oficiais civís e relixiosas pola competencia na prelación das cruces e na orde de celebración das misas na ermida, algúns accidentes que tiveron lugar con ocasión do mal tempo durante o traslado das embarcacións desde o peirao de Curuxeiras ata o porto de Mugardos e incluso as liortas, borracheiras e alborotos promovidos por varios dos asistentes á romaría, en palabras de Couceiro Freijomil “convirtiendo el acto religioso en una profana distracción” (25), levaron ao convencemento do concello ferrolán de que era preciso remediar e poñer couto a estes feitos.

Por outra banda, co paso dos anos tamén foron rexistrándose diversos desencontros protocolarios que máis tarde desembocaron en incidentes nos que estiveron implicados tanto as autoridades e representacións de Ferrol, Mugardos e Ares como os propios relixiosos encargados do culto da ermida de Chanteiro. Tal como rexistra o Arquivo Municipal de Ferrol, o día 21 de maio de 1784, ante o sucedido o ano anterior cando non se respectou a prelación ferrolá, o Concello dirixiu unha comunicación ao superior do convento de Montefaro, de quen dependía a capela da Mercé, lembrando a preferencia que tiña Ferrol “antes que otros pueblos que aun concurren en el mismo día” para celebrar o luns de Pascua de Pentecoste o Voto de Chanteiro, para que “este año no ocurran iguales embarazos” (26).


(24) O ano 1777 sinalouse polo Concello en 300 reais a cantidade destinada para facer fronte aos gastos derivados do cumprimento do Voto, tanto para o pago da ofrenda como o convite posterior. Arquivo Municipal de Ferrol. Libro de Actas do Concello número 382 (Anos 1776 a 1779). Sesión do día 26 de Febreiro de 1777. Folio 82.

(25) Antonio Couceiro Freijomil. Historia de Puentedeume y su comarca. Pontedeume 1944. Páxina 174

(26) No Arquivo Municipal de Ferrol atópase unha abondosa documentación referente ás vicisitudes sufridas polo Voto de Chanteiro. Caixa 922. Igrexas e capelas. Expediente 5. Voto de Chanteiro. Folio 19.

De carácter máis serio foron os posteriores incidentes que tiveron lugar durante a presentación da ofrenda do ano 1817. O día 19 de xuño do devandito ano, Juan Alonso de Taybo, Procurador Xeral de Ferrol e comisionado polo Concello para o Voto de Chanteiro, dirixe unha representación de queixa ao “Presidente y Señores de este Ilustre Ayuntamiento”. No seu escrito (27) informa dos insultos sufridos pola comitiva oficial da cidade de Ferrol – formada por el mesmo, o Escribán e o Secretario do Concello e os cregos de San Xiao e San Francisco – no intre de dispoñela ofrenda dentro da ermida da Mercé, cando foron abordados polo relixioso de Chanteiro, que en primeiro lugar se dirixiu ao crego ferrolán Josef Gómez “con la irregular voz de farolero que se intrusaba a gobernar casa ajena” e a continuación “olvidando el Prior su moderación, prorrumpió en dicterios tan impropios de su religioso caracter como del Santo Templo y de la casa de Dios sacramentado, que desde aquel instante se convirtió por su parte en Plaza o Teatro de escándalo y de desorden”

As circunstancias anteriores levarían ao concello ferrolán a solicitar a conmutación ou modificación do Voto de Chanteiro, que non anulación do mesmo por seren considerada unha ofrenda de carácter perpetuo. Realizouse un primeiro intento de trocar como lugar da ofrenda á ermida da Mercé de Chanteiro pola igrexa ferrolán do Socorro, aínda que sen resultado positivo, no ano 1824 (28). Unha longa exposición que fixo o Concello de Ferrol neste senso, datada o 10 de Novembro de 1824, foi contestada negativamente o 14 de Maio do seguinte ano 1825 por un razoado oficio do Bispo de Mondoñedo, no que indica ao Alcalde de Ferrol que “los abusos y excesos que V.S. toma en consideración toca reprimirlos a la justicia ordinaria, y los gastos excesivos de que se lamenta, siendo voluntarios, pueden evitarse”. No que atinxe á supresión ou conmutación do voto, o Bispo consideralo un problema moi complexo e delicado polo que é da opinión que débese solicitar directamente da Santa Sede (29).

Poucos anos máis tarde, por mor da exclaustración que se levou a cabo no ano 1835, quedou suprimido o convento franciscano de Santa Catalina de Montefaro, polo que a ermida de Chanteiro, ata que foi incorporada o ano 1844 á xurisdicción ordinaria, subsistía con escaso decoro e case sen atención relixiosa, circunstancia que aproveitou o Concello de Ferrol para levar a cabo o 16 de Decembro de 1839 unha nova petición de conmutación do Voto (30). De xeito sorprendente e pouco usual, nesta ocasión foi moi pronta a resposta das autoridades relixiosas, producida por un auto do 31 do mesmo mes de Decembro, onde o Gobernador eclesiástico do Bispado de Mondoñedo declaraba que, pola conmutación concedida, o concello de Ferrol quedaba exento do anterior Voto de Chanteiro, sendo substituído pola celebración no segundo día de Pascua dunha procesión desde a igrexa parroquial de San Xulián ata a capela de Nosa Señora do Socorro en Ferrol Vello, seguida dunha función relixiosa neste templo.

(27) Arquivo Municipal de Ferrol. Caixa 922. Expediente citado. Voto de Chanteiro. Folio 22.

(28) José Montero Aróstegui. Obra citada. Páxina 48.

(29) Arquivo Municipal de Ferrol. Caixa 922. Expediente citado. Voto de Chanteiro. Folio 26.

(30) Tanto a petición de conmutación pola parte do Concello como o Auto de concesión do Bispado de Mondoñedo consérvanse no Arquivo Municipal de Ferrol. Caixa 922. Igrexas e capelas. Expediente 5. Voto de Chanteiro. Folios 33, 34 e 35.

ILUSTRACIÓN 8. EXPEDIENTE DE CONMUTACIÓN DO VOTO. ANO 1839
(Arquivo Municipal de Ferrol)

Con este motivo, o alcalde constitucional de Ferrol, Isidro Juan Vidal, publicou o 4 de Xuño do seguinte ano 1840 un Bando no que facía saber aos veciños as razóns polas que se pedira a conmutación do Voto de Chanteiro, aínda que conservando o espírito inicial co que se establecera, “pues que del modo que se cumplía era más propio para ridiculizar los actos de nuestra Sacro Santa Religión que para implorar la clemencia del Altísimo”, e como substituíase pola obriga anual de levar en rogativa ao Patrón San Xulián á capela do Socorro de Ferrol Vello o segundo día de Pascua, celebrando alí unha misa, elevando a doce libras a cantidade de cera ofrendada en vez das seis libras que se ofrecían en Chanteiro, cantando unha Salve e regresando a procesión á igrexa parroquial, polo que convocaba aos ferroláns para a asistencia aos citados actos, ao mesmo tempo que lles solicitaba aos veciños das rúas polas que transitaba a procesión e rogativa que tivesen o maior coidado en mantelas “sin tropiezos, limpias y barridas” (31).

Esta conmutación do tradicional Voto á Virxe da Mercé de Chanteiro tivo moi mala acollida nas localidades da outra banda da ría de Ferrol e produciu unha grande indignación entre os veciños de Ares e Mugardos, orixinando as enérxicas e inmediatas protestas tanto das alcaldías de ámbolos dous concellos como as do cura párroco de Cervás e do arcipreste de Bezoucos, quedando constancia das dilixencias levadas a cabo neste sentido nos arquivos de Santiago de Compostela e Mondoñedo.

Nun longo e documentado traballo do ano 1948, Manuel Troitiño (32), profesor de Dereito Canónico na Universidade de Santiago, fai un detido estudio acerca deste suceso e realiza un completo percorrido polos diferentes escritos cruzados entre as autoridades e a sucesiva documentación dirixida polos citados actores ao Arcebispado de Santiago, reclamando que se anulase a conmutación que realizou directamente o Bispado de Mondoñedo, por non haber tido en conta a opinión dos concellos de Ares e Mugardos e por considerar que non tiña a debida competencia para facelo, sen coñecer o preceptivo informe de Santiago e incluso a de Roma, por se tratar dun voto a perpetuidade.

Polo que respecta á vila da Graña, que tamén realizaba o Voto de Chanteiro de forma conxunta cos concellos de Ferrol, Ares e Mugardos, deixou de exercer esta prerrogativa na segunda metade do século XIX, “desde que un año se embriagaron, cayeron al mar y hubo ahogados y con ellos cayó la imagen de San Roque traían en procesión”, segundo pódese ler nun documento que se conserva no Arquivo Parroquial de Cervás (33), o que da unha boa idea dos excesos de todo tipo aos que chegaron os asistentes á romaría de Chanteiro.

(31) VV. AA. Escolma de bandos de Alcaldía (Segunda metade do s. XVIII-XIX). Ferrol 2002. Bando sobre o voto de Chanteiro. Páxinas 135 e 136.

(32) Manuel Troitiño Mariño. El Voto de Ferrol a Chanteiro, jurídicamente considerado. Publicación parroquial de Cervás,1948.

(33) Documento citado por Juan A. Carneiro Rey – Miguel A. Rodríguez. Historia de Mugardos. Mugardos 2004. Páxina 92.

Os concellos de Mugardos e Ares seguiron a cumprilo histórico Voto de Chanteiro cun cerimonial propio na data do martes de Pentecoste. A rogativa saía de Mugardos coa cruz alzada, presidida polo alcalde e o clero da vila, pasando pola igrexa de San Pedro de Cervás onde incorporábase á procesión o seu párroco, continuando a comitiva cantando as Ladaíñas dos Santos e rezando o Rosario ata a ermida da Mercé, na que se celebraba unha misa solemne. Rematados os actos relixiosos en Chanteiro a procesión regresaba cara a Mugardos e ao chegaren á igrexa parroquial de Cervás entraba pola porta principal e saía pola lateral, utilizando o dereito de paso que tiña concedido desde tempo inmemorial, segundo relata o crego e historiador Rodríguez Fraiz que foi párroco de Cervás entre os anos 1940 e 1950, e a quen se debe a restauración da ermida de Chanteiro realizada o ano 1943 (34).

O concello de Ares deixou de cumprilo Voto de Chanteiro desde o ano 1970, mentres que o de Mugardos non só non deixou de facelo se non que o ano 1948 concedeu a Medalla de Oro da Real Vila á Virxe de Mercé, adquirida por subscrición popular e imposta nunha solemne cerimonia que tivo lugar no santuario de Chanteiro o 24 de Setembro, festividade da patroa (35). No que se refire a Ferrol, dada a sucesiva perda de solemnidade e falla de asistencia á celebración do Voto na igrexa de Nosa Señora do Socorro, o ano 1960 o concello de Ferrol solicitou do Bispo da Diocese o traslado do mesmo ao domingo seguinte á festividade da Virxe do Carme (36), por tratarse dun día festivo e dunha data próxima as festas de verán da cidade. Desde entón a tradicional celebración do Voto de Chanteiro foi esmorecendo desde entón ata a súa práctica desaparición.

REFERENCIAS LITERARIAS, POÉTICAS E DOCUMENTAIS

No ámbito da cultura popular galega, o cancioneiro ten un lugar ben destacado, e dentro do mesmo as coplas e cantares populares dedicadas aos santos e santuarios agachan unha das manifestacións máis sobranceiras do folclore galego. Son moitas e ben coñecidas as coplas que o pobo dedica á Virxe de Chanteiro, como as citadas por Cardeso Liñares (37):

Nosa Virxen de Chanteiro,
dánolo vento en popa,
que somo-los de Mugardos,
levámo-la vela rota.

(34) Antonio Rodríguez Fraiz. Costumes populares litúrxico-mariais de Galicia. Santiago 1995. Páxina 52.

(35) José Porta Acebo. La Virgen de Chanteiro, Mugardos y su Medalla de Oro. Publicación parroquial de Cervás,1948.

(37) Archivo Municipal de Ferrol. Caixa 922. Expediente citado. Folios 60 e 61.

(35) José Cardeso Liñares. Obra citada. Páxina 202.

Dulce Virxe da Merced,
sempre está tan caladiña
vento arriba ou vento abaixo,
sempre está na súa casiña.

De gran interese é estoutra canción mencionada polo escritor viveirense Enrique Chao Espina no seu percorrido pola costa ferrolá (38):

Madre de Dios de Chanteiro,
o que non queira borrasca
non se meta mariñeiro.

Nesta liña están tamén varias das cantigas populares que foron recollidas polos autores da obra Camiños de Ferrolterra (39):

Madre de Dios de Chanteiro,
está sentada na porta
mirando para os remeiros
como lle baixan a costa.

Adiós Virxe das Mercedes,
adiós Madre de Chanteiro,
volveremos os remeiros
para o ano vindeiro.

Madre de Dios e dos homes,
dulce Virxe da Merced,
ampara aos mugardeses
que hoxe imos ao teu pé.

Madre de Dios da Merced,
sempre está coradiña,
bátelle o raio de sol
pola súa ventaniña.

(38) Enrique Chao Espina. La costa lucense y coruñesa en los caminos de San Andrés de Teixido. La Coruña 1980. Páxina 102.

(39) Guillermo Llorca, Agustín Pérez Alberti y Ana M. Romero. Camiños de Ferrolterra. Ferrol 1982. Páxina 76.

Unha nova copla popular, recollida por Juan A. Carneiro e Miguel A. Rodríguez (40), amosa a posición oposta e, ao mesmo tempo, a complementaridade que Chanteiro ten con outro santuario de gran sona na comarca ferrolá, o da Virxe do Nordés en Chamorro:

Nosa Virxe de Chanteiro
ten a cara para o mar
e a Virxe de Chamorro
tena para o vendaval.


Tamén os poetas da bisbarra de Ferrol dirixiron a súa ollada á Nosa Señora de Chanteiro. O segrel ferrolán, Xosémaría Pérez Parallé, na súa liña de autor popular dedicoulle uns versos sinxelos e sonoros (41):

Nosa Virxe de Chanteiro
que estás a carón da mar,
terma do meu mariñeiro
que na
súa barca
moza,
saléu na noite a pescar.

Miña Virxe da Mercede,
coida do meu pescador,
que foi chimpa-la red,
na súa
barca
doncela,
na escurada do balbor.

Outro poeta, o pai mercedario Xosé S. Crespo Pozo, académico da lingua galega e un dos sobranceiros estudiosos da Heráldica e Xenealoxía de Galicia, o ano 1948 dedicoulle co seu requintado vocabulario unha sentida e fermosa composición titulada “A Virxen d´a Mercé de Chanteiro” (42):

(40) Juan A. Carneiro Rey – Miguel A. Rodríguez. Obra citada. Páxina 92.

(41) Xosé María Pérez Parallé. Poemas, cantigas. Ediciós de Castro. Sada 1995. Páxina 120.

(42) Reproducida por Antonio Rodríguez Fráiz, párroco de San Pedro de Cervás, na publicación parroquial de Cervás dedicada ás festas do ano 1948.


Virxen de Chanteiro, nai agarimosa
que fixeches teu niño na terra nosa,
onde o témero estrondo de ondas salgadas
que che levan as coitas anguriadas
dos probes malpocados dos mariñeiros
cando loitan co-a morte e máis cos salseiros¡

Doce Raíña da beiramar frolida,
de prayas e de area loiras cinguidas¡
Ascoita os nosos pregos i-os borboriños
misturados de bágoas dos peleriños;
ouse os tristes saloucos dos labradores
que onde Tí veñen sempre chorando dores;
ceibanos dos remuiños e dos perigos
das ondas deste mundo, cova de enemigos .....

Cando cansos nos vexas, da vida cheos,
a túa manciña maina nos leve aos ceos,
alí, onde tremelacen sempre as estrelas;
Nosa Virxen, levainos pra cabo de elas¡

A pesares da conmutación do secular Voto levada a cabo polo concello ferrolán o ano 1859, a popular romaría de Chanteiro continuou a celebrarse nos seguintes anos dos séculos XIX e XX coa concorrencia de moita xente de Ferrol e a súa comarca. Unha vívida e pintoresca descrición da festa campestre que tiña lugar faina o escritor e político ferrolán Rodrigo Sanz no ano 1907 (43). “El cuadro de la romería y de la procesión alrededor de la iglesia es el ordinario, con pocas variantes. Hervidero de gente en el atrio; mujeres aldeanas con su doblado mantón al brazo; muchachas de villa con blusas quiladas por figurín; indianos de gran jipijapa, leontina y quitasol o paraguas; marineros de chaqueta y boina, jovenzuelos tirando a la rueda de la suerte, deseosos de la faca, petaca o espejillo colocados en los radios de premio; mozos que se acercan a los puestos a beber el boliche o la copa de marrasquino o de anís escarchado; buen dialecto en la conversación aldeana, y mala mixtura de gallego y castellano en la charla de indianos con muchachas de lo fino; pregones de barquillos, rosquillas, buñuelos, codazos, chiquillos que rebullen entre las piernas, vocerío ....... Y de improviso, cohetes disparados cerquita, con su fsch de disparo, y su pum de estallido que aturde a quien no tiene la sesera a prueba de bomba de romería”.


(43) Rodrigo Sanz. Dos apuntes sobre Chanteiro. Almanaque de Ferrol para el año 1907. Páxinas 85 a 92.

ILUSTRACIÓN 9. BANDO SOBRE O VOTO DE CHANTEIRO
(Arquivo Municipal de Ferrol)


Máis adiante o publicista continúa escribindo con referencia á procesión: “Y a las doce, acabada la misa, sin plática, sale la procesión. Cruz alzada; la Virgencita en andas, vestida de largo manto azul, tocada con pendientes, sortijas y pulseras desmesuradas; luego tres sacerdotes, después cuatro músicos, últimamente, cortejo de hombres descubiertos y mujeres cubiertas. Más mujeres que se arrodillan al paso y más hombres que se quedan en pie, descubriéndose más o menos en razón inversa del cuadrado de la distancia; las dos campanas que mezclan el descosido repique de la buena con el cascado sarteneo de la inválida, agitadas las dos por el chiquillo que, allá arriba, se acerca al alero cuanto da la cuerda, a fin de repicar y andar en la procesión en cierto modo .... y en fin, la continuada cohetería disparada ahora desde tres o cuatro sitios en fuegos cruzados”.

O escritor Antonio de la Iglesia remata o devandito traballo (44) que fixo o ano 1864 sobre o santuario de Chanteiro cunhas verbas nas que laméntase que o pobo de Ferrol deixase de cumprir coa ancestral ofrenda:

“Después de orar como el peregrino en este santuario, sálese naturalmente a participar de la vista de aquellas florestas, viñedos y ensenada a donde en otro tiempo la villa del Ferrol concurría un día del año, el lunes de pascua de Pentecostés, a presentar a la Virgen el tradicional Voto de Chanteiro, consistente en una flor natural y unas libras de cera, todo más rico que por su intrínseco valor por la fé y buena voluntad con que se ofrecía. Hasta nuestros días duró tan poética costumbre desde los estragos de la peste de los siglo XIV y XV. Hoy se halla conmutada sin salir el pueblo ferrolano de sus muros, ni mandada la ofrenda a este santuario como parecía regular al menos, sinó que se queda en una capilla de casa, o sea del mismo pueblo de Ferrol. ! Qué bien caracteriza una época este rasgo !”

O poeta Benigno de la Iglesia González, irmán dos polígrafos tamén santiagueses Antonio, citado con anterioridade, e Francisco - que foron expoñentes do primeiro Rexurdimento galego -, escribiu en castelán o ano 1863, mentres estaba destinado en Ferrol, un longo poema narrativo dunha extensión de case dous mil versos que titulou “Dos flores y un amor o el Voto de Chanteiro. Leyenda del siglo XV” (45). Dentro dunha liña romántica e intimista o autor compostelán achégase á lendaria historia de Chanteiro a través dos amores de Estrella, moza do lugar, e Nuño, “paje del altivo señor Freire de Andrade”.

Nunha composición dramática de interese histórico e que non carece de certa calidade literaria o poeta describe as cuítas amorosas de ámbolos dous xoves, utilizando como marco poético para as súas relacións amatorias o coñecido símbolo da “flor de Chanteiro”, o que lle vale como argumento dramático dentro dun cadro narrativo máis amplo que inclúe unha lírica, sentimental e, ás veces, algo reiterativa descrición da tradicional lenda de Chanteiro, de sons evocadores e con rascos románticos que non exclúen unha valoración idealista pola parte do autor.


(44) Antonio de la Iglesia. Obra citada. Páxina 2.

(45) María R. Saurín de la Iglesia (edición e introducción). Benigno de la Iglesia González. Poesías. Páxinas 35 a 76. Librería del Campus. Ferrol, 2004.

ILUSTRACIÓN 10. NOSA SEÑORA DE CHANTEIRO. XILOGRAFÍA/RASO BLANCO. I. BROCOS
(Museo de Pontevedra)


Ao longo do seu extenso traballo de reconstrucción histórica o poeta vai facendo unha serie de descricións referentes á ermida da Virxe de Chanteiro, á chegada da peste a Ferrol, á viaxe desde o peirao de Curuxeiras, a ofrenda da flor e a cera ou á función do Voto, relato que vai acompañando de reflexións persoais. Así podemos ler en diferentes pasaxes da narración:

Todo es silencio y soledad: la bruma
callada y fría en el Ferrol se posa
y cual mortaja el pensamiento abruma
de luto y muerte en soledad llorosa.
Ni luz da el sol, ni forma el mar espuma,
ni alegre ríe, ni se queja undosa:
todo en la tierra muda y tristemente
el seco paso de la muerte siente.

Del año mil cuatrocientos
y cuatro, de aciago nombre,
asoma el lunes de pascua
de Pentecostés, y sobre
la superficie del mar
que ocultan casi los botes,
vése bullir todo un pueblo
que viste negros colores.

Así las calles de Ferrol sembradas
se hallan de muerte y destrucción. No hay punto
en que las garras de la muerte heladas
no sean de llanto y de temor asunto:
luego las voces tristes y pausadas
de las campanas que no cesan,
junto con el medroso paso apresurado
del que huye con la muerte siempre al lado.

De Corujeiras al muelle,
humilde y modesto entonces,
llegan al fin y se embarcan,
y se apiñan los botes,
y cual dos negras estelas
que el sosiego del mar rompen
hacia Mugardos avanzan
en su procesión veloces.


Mas en baja, escarpada colina
que a perderse va suave en el mar,
se alza triste una humilde capilla
do el marino a su vuelta va a orar.
Y el que rey de aquel mar se llamara
de rodillas al verle se hincó,
y a la Virgen, tal vez por costumbre,
silencioso una Salve rezó.

A longa composición, que o autor dedicou o 3 de Xuño de 1863 en Ferrol ao seu irmán Francisco de la Iglesia (46), finaliza cos seguintes versos:

De toda aquesa historia que he contado,
lector, por tu amistad unicamente,
sólo unas pobres ruinas han quedado
y una pequeña ermita
que el campesino rústico visita;
del voto y de la flor, sólo una huella
que el verde musgo tristemente oculta
de la montaña aquella
sobre la falda solidaria e inculta.

Por más de cuatro siglo respetaron
la veneranda fe de sus mayores
aunque su ofrenda con baldón viciaron
cambiando en oro las modestas flores;
hoy, por temor al mar, de otra capilla
ante otra imagen, ya sin fe se humilla
un limitado pueblo
y sólo el voto de hoy a mi memoria
recuerda acaso esa doliente historia.

Xa para rematar, reprodúcese o contido do Bando que publicou o 4 de Xuño de 1840 Isidro Juan Vidal, alcalde constitucional da vila de Ferrol, polo que fai saber aos veciños a conmutación do tradicional Voto de Chanteiro, substituíndoo pola procesión en rogativa desde a igrexa parroquial de San Xulián ata a capela da Virxe do Socorro en Ferrol Vello, onde se levará a cabo a misa solemne e a tradicional ofrenda.

(46) Na dedicatoria ao seu irmán escribe que “le dedica esta leyenda, bebida en el único asunto tradicional de este pueblo tan moderno, o mejor dicho, de tan poca vida en tiempos no muy lejanos”. Benigno de la Iglesia. Obra citada. Páxina 261.


ILUSTRACIÓN 11. A ERMIDA DE CHANTEIRO

“EL AYUNTAMIENTO CONSTITUCIONAL DE LA VILLA DE FERROL

HACE SABER a todos los vecinos de la misma, que desde tiempo inmemorial cumplía esta villa en el lunes de Pascua de Pentecostés de cada año un voto que consistía en ir procesionalmente cantando la letanía al Santuario de Ntra. Sra. de las Mercedes, en Chanteiro, donde se celebraba el santo sacrificio de la Misa y se entregaba a la capilla una flor y seis libras de cera. La época en que este voto ha principiado y la causa que lo motivó, no consta de ningún documento; pero se dice, y acaso esta noticia se considera por tradición que fue otorgado por los habitantes de esta villa en el año 1404 de resultas de una peste que los había afligido. Justo es que cumplamos las promesas de nuestros ascendientes, pero el modo con que lo cumplimos ¿será el conqué ellos lo habían instituido? Ellos hacían una fución de penitencia para rogar al Todo Poderoso no se repitiese aquel azote, y nosotros, desconociendo el origen, llegamos a convertir esta función en una verdadera fiesta de diversión y regocijo.

Para que esta promesa volviese al obgeto a que fuera establecido por nuestros abuelos, pues del modo que se cumplía era más propio para ridiculizar los actos venerables, de nuestra Sacro Santa Religión que para implorar la clemencia del Altísimo, acudió el Ayuntamiento, ya antes de ahora, al Ilmo. Sr. Obispo de la Diócesis y últimamente en 16 de Diciembre de 1839 al Sr. Gobernador del Obispado, para que aquel voto se conmutase de suerte que conservando el espíritu con que fuera hecho, se evitasen los males que resultaban del modo con que se hacía, y fuese más acepto a la Divinidad; quien en uso de las facultades apostólicas de que se halla revestido, resolvió en 30 de dicho mes y año debía conmutar y conmutó el mencionado voto, en que el Ayuntamiento de esta villa haya de ir procesionalmente en el espuesto segundo día de Pascua a la capilla de Ntra. Sra. del Socorro, llevando en rogativa al Patrono S. Julián, celebrando allí la misa a la Santísima Virgen y ofreciéndola doce libras de cera, y a mayor abundamiento declara: que por esta comunicación queda ecsenta la villa de Ferrol de la obligación a que se había constituido en 1404 de ir en procesión al Santuario de Chanteiro.

Y siendo para el día 8 del actual, el en que por primera vez se ha de dar cumplimiento a esta providencia, el Ayuntamiento de acuerdo con el Sr. Cura párroco, lo pone en conocimiento del público, para que los que gusten asistan a esta rogativa que saldrá a las nueve de su mañana de la Iglesia parroquial, llevando en ella al Patrono S. Julián con las doce libras de cera a la capilla de Ntra. Sra. del Socorro donde se celebrará una misa solemne, concluida la cual se cantará una salve a la Santísima Virgen y regresará la rogativa a la Iglesia.

El Ayuntamiento espera que los vecinos de las calles por donde debe transitar la rogativa y procesión, que serán los de costumbre, tendrán el mayor cuidado en tenerlas sin tropiezos, limpias y barridas así en dicho día segundo día de pascua, como en el día de la procesión del Corpus. Ferrol, 4 Junio de 1840“

EL VOTO DE CHANTEIRO
Antonio Masdías Quintela
Ferrol antes del siglo XVI era tan sólo un pueblecito de pescadores de litoral que estaba sujeto a la jurisdicción del Conde de Lemos desde la unión con la Casa de Andrade, a quien se lo había donado la Casa Real desde la primera mitad del siglo XIV. Es cierto que había algunos cotos de señorío eclesiástico, pero no eran importantes.

De todas maneras Ferrol era la villa más importante de todas las feligresías de la zona de la ría. Su límites estaban fijados entre el río de Esteiro, que lindaba con el coto de Caranza perteneciente a los benedictinos de Jubia y las puntas de Perlío, Preixo y Coitelada.

La peste y el incendio fueron dos grandes calamidades que afligió a Ferrol. Hubo una epidemia general en 1348 que atormentó a Asia y Europa y dejó muchos cadáveres en Ferrol.

Tales desastres se repitieron en 1400 y 1404 de tal manera que los religiosos del antiguo convento de San Francisco tuvieron que administrar los sacramentos, al haber fallecido todos los sacerdotes de la comarca.

De ese época tuvo origen el voto denominado de Chanteiro.
Ya existía en el lugar llamado de Chanteiro, parroquia de San Pedro de Cerbás, una ermita con el título de priorato, bajo la advocación de Nuestra Señora de los Remedios y de las Mercedes.

Los pescadores tenían tanta devoción a la Virgen que al descubrir la ermita entre las puntas de los cabos Segaño y Coitelada, saludaban a la Virgen con efusión.

Al ver los estragos de la peste, los ferrolanos acudieron el lunes de Pascua del año 1404 a postrarse a los pies de la imagen de la Virgen, implorando su clemencia y ofreciendo llevar todos los años el peso de cera equivalente a la medida del templo (seis libras).
La epidemia fue disminuyendo y pronto desapareció, por lo que desde aquella los ferrolanos le llevan a la Virgen velas y una flor del tiempo para colocarla en sus manos.

Pero el voto de Chanteiro, como dice Montero Aróstegui, “se fue degenerando y corrompiéndose, como todas las cosas del mundo, y lo que anteriores siglos había sido un acto de devoción, penitencia y recogimiento religioso, se fue convirtiendo en un objeto de distracción y regocijo, pues la rogativa constituyó una de las principales romerías del país, y la disipación sustituyó a la modestia y humildad de nuestros abuelos”.

Con el tiempo se fue aumentando el lujo y la ostentación de la rogativa. Ya no se llevaba una flor del tiempo (flor de Chanteiro) sino un elegante y lujoso adorno que llevaban en andas con la cera y decorado con flores artificiales y otros atributos y jeroglíficos, entre los que resultaba el timbre
heráldico de Ferrol.
Aróstegui nos señala que “al embarque de La Flor una inmensa concurrencia acompañaba la rogativa hasta el muelle de Corujeiras, desde donde se conducía con el mayor decoro en la falúa del general de marina hasta el puerto de Mugardos. La comitiva y los muchos vecinos que asistían a aquella romería, se embarcaban en los botes que con profusión concurrían de los diferentes puertos de la ría.

Esta misma concurrencia se encontraba por la tarde al regreso de la rogativa, en medio de multitud de fuegos y aclamaciones que se confundían con los ecos de las músicas militares. En el lugar del Baño, jurisdicción de Mugardos, tenía el procurador general preparada una abundante comida para el clero, el secretario del Ayuntamiento y demás personas de la comitiva”.

El primitivo voto de Chanteiro se cumplió hasta 1839, llevándose el día 8 de junio de 1940 la
conmutación y nuevo ofrecimiento por el que se ofrecían doce libras de cera pero celebrando la misa en la capilla de Nuestra Señora del Socorro (inmediata al muelle de Curuxeiras) y llevando allí a San Julián, no teniendo, pues, que pasar procesionalmente al santuario de Chanteiro.